Då museumskonsulent Sigbjørn Stangeland skulle kasta eit siste blikk over kjellaren i den gamle sykkelfabrikken til Øglænd, kom han over nokre pappkort.
«Eg tenkte berre at dei såg gamle ut, at det var tryggast å redda dei unna før bygningsarbeidarane sette i gang for alvor (i det som er byggetrinn 2 på Vitenfabrikken i Sandnes, red.anm.), og tok dei med på kontoret. Eg trudde ikkje dei var så interessante, og tenkte eg kunne sjå nøyare på dei sidan. I fleire veker låg dei der, på skrivebordet mitt, eg er kje så flink til å rydda, men ein gong eg åt lunsj på kontoret, eg trur det må ha vore ein kyllingsandwich med agurk og paprika, for det har eg kvar einaste dag, fall blikket mitt på korta. Då tykte eg det var noko kjend med han eine.»
Det var Arne Garborg.
Stangeland seier: «Eg lurte på om det kanskje var Garborg eg såg, men kunne kje minnast å ha sett det bildet nokon annan stad. Eg tenkte eg kunne ha funne eit ukjend fotografi av diktaren. Det er mange der ute som ville ha sett pris på det.»
Og eit ukjend bilde var det, men det var ikkje det mest spesielle. Stangeland viste kortet til sin kollega i Jærmuseet, historikaren Sondre Hvam, som straks skjøna kva slags banebrytande funn Stangeland hadde gjort.
Her var prov for at ikkje bare Garborg, men også Alexander Kielland dreiv med kampsport!
«Det liknar jo ganske mykje på moderne fotballkort, synst eg,» seier Hvam og fjernar ein agurkbit, «berre at dei er større. Men desse er nok laga med tanke på veddemål. I desse fightclubane, eit internasjonalt fenomen, var det mogleg å setja pengar på sin favoritt. Men pengespel var ikkje lovleg i Noreg, så alt måtte foregå i løyndom. Difor skifta dei stadig kjellar. Dei var nok innom eit dusin bygg, minst, i Sandnes og Stavanger på 1870- og -80-talet», seier Hvam, som har forsøkt å nøsta opp i korleis fightcluben organiserte seg og kva som eigentleg foregjekk.
«Det har vore ein slags herreklubb. Her drakk dei brennevin, noko som elles var uglesett på Sørvestlandet under pietismen. Og her kunne både høg og låg møtast, så det er ein av dei mest likestilte intitusjonane me kjenner til frå attenhundretalet. Sosial status spelte lita rolle, det viktige var kor god du var til å slåst. Vidare var det kortspel og forretningar – og ein gong i veka arrangerte dei desse brytekampane. Men ikkje alle slåst; det kan verka som om brytarane utgjorde ei meir eller mindre stabil gruppe. Det er desse korta ein god indikator på. Dei hadde ikkje trykt opp slike dersom det var nye brytarar kvar veke.»
Funnet inneheldt kort av elleve forskjellige brytarar. «Det må ha vore mange fleire. Korta kjem nok frå ein avgrensa periode rundt 1880, då foreininga møttest i dette området i Sandnes.» Ryktene som verserte har heile tida vore kjende for historikarane. Einskilde skriftlege kjelder finst òg. «Dei største kamphanane var både sjømenn og kjenningar av lensmannen,» seier Hvam. «Gunnar Kvernevik, Peter Kaaresøn Varhaug, Wenche Beck og Toppen Foss – ja, det var kvinner med òg, som sagt ei likestilt foreining – men somme har vore vanskelege å identifisera. Alle var jo redde for at korta skulle koma lensmannen i hende, så brytarane er til dels anonymiserte. Det er nok difor me ikkje tidlegare har skjøna at Garborg og Kielland var med på dette. Dei skriftlege kjeldene refererer berre til «AEG» – som me nå veit sto for Aadne Eivindson Garborg, og «ALK» – som var Alexander Lange Kielland.»
Skilnaden på forfattarane sin fysikk er tydeleg på korta. Kan dei verkeleg ha slåst mot kvarandre? Hvam tviler: «Mykje tyder på at dei har utgjort heilt eigne vektklassar. Dei har nok ikkje gått så mange kampar, men stått som standby om byane skulle få besøk av andre snålingar. Det fanst nesten ingen som var lette nok til å slåst mot Garborg eller tunge nok til å slåst mot Kielland.» Han ler: «Sjå føre deg Jon Rønningen utan musklar og ein sumobrytar med intelligens.»
Ein brytar som Hvam ikkje fann kort av, men som me kjenner til frå andre kjelder, er Sigbjørn Obstfelder – den tredje store rogalandsdiktaren frå perioden. «I følgje eit koda referat i avisa Stavangeren blei Obstfelder utvist for å ha slåst som ei jente. Me kan berre gissa på kva han gjorde. Det kan ha vore alt frå klyping til kloring, eller at han har sparka motstandaren i juvelane.»
Det viser seg at det var strenge reglar, akkurat som i kultfilmen Fight Club, basert på ein roman av Chuck Palahniuk. På baksida av det eine kortet har nokon skrive ned følgande reglement:
- Tre mod En er usselt.
- Du faar ikke klybe.
- Du faar ikke klore.
- Der er ikke Lov at rive i Haar.
- Der er ikke Lov at rive i Moustache.
- Du faar ikke sparke i Skridt.
- Der gives ikke Anlædning til at blive vild.
- Bæsetuderi er ikke Lov.
Han fortel at ein må lesa skildringar av Garborg, Kielland og Obstfelder på nytt: «Når du berre veit kva du skal sjå etter, finn du spor av bryteerfaring overalt.» Som døme trekk han fram eit avsnitt frå Hulda Garborg si dagbok: Hvad G. kan dra på Kjælken og bære på Ryggen er rent utroligt. Og han mener at han ikke er stærk! Det er naturligvis bare Indbildning. Han er stærk som en Bjørn, og han spiser som en Ulv og sover som en Muldvarp. Men det vil han ikke høre. (Februar 1888.)
Er det for fantastisk til å vera sant, dette, at tre kanoniserte forfattarar var med i ein fightclub? «Slett ikkje», seier Hvam. «At uvanlege menneske gjer uvanlege ting er heilt vanleg.»
«Var kje dei andre brytarane vanlege menneske, då?» spør me.
«Jau jau, å slåst var heilt vanleg for dei. Det var kje uvanleg å vera vanleg, det var det motsette som var uvanleg.» Han smiler og begynner på ein ostesandwich. «Ser han god ut? Dei har slike i kafè Hjerneføde», seier han.
«Eg likar best kyllingsandwich med agurk og paprika», poengterer Sigbjørn Stangeland.
Men kvifor ønska forfattarane å slåst? Kva slags motivasjon hadde dei? Avdelingsdirektøren ved Garborgsenteret, Inger Undheim, meiner ho har svaret: «Det har sikkert vore litt pengar involvert, men eg er ganske sikker på at hovuddrivkrafta, iallfall for Garborg, må ha vore research. Arbeidsstittelen til Trætte Mænd var jo «Mænd som var skrækkelig slitne og svette, særlig på Ryggen og ned mellom Skinkene». Garborg var nøye med å få ting rett. Til dømes gjekk han innom ein butikk før han skildra butikkscenane i Mannfolk.»
Ho er meir usikker på Kielland:
«Men me veit jo at han hadde mykje å gjera med japanske sjøfolk på 1870-talet. Dei har nok fortalt han om sumotradisjonen i heimlandet, og hinta om at han hadde gode fysiske forutsetningar for ein slik idrett. Han kan ha ønska å gjera karriere. Han hadde jo også ei farskapssak hengande over seg, som han meir enn gjerne ville koma vekk ifrå. Han var på reise i store delar av 1878, mellom anna i Paris, men var sikkert andre stader òg. Kanskje er Worse eit asiatisk namn? Me kan gjera interessante nylesingar med eit slikt bakteppe.»
Og Obstfelder?
«Han var jo heilt pling i bollen. Ikkje overraskande at han var med i ein fightclub. Heller ikkje at han blei utvist. Garborgsenteret støttar den avgjerda.»
PS! Dette var Jærmuseet sin aprilsnarr for 2016. Vil du lesa fleire? Her er dei frå 2019, 2018,