Dette er saka: Vilhelm Skjærpe er forsvunnen, sist observert på Garborgsenteret. For å finna oppfinnaren drog poeten Helge Torvund til Åna fengsel for å snakka med Garborg-eksperten John Fossmark. Sidan sist hadde mordaren fått påvist eit mildt kannibalsyndrom. Fossmark slo følge ut av fengselet, og nå er dei i Knudaheio. Ordet «gyngehest» i Garborgs «Knudaheibrev» har fått dei til å tru at ein gammal gyngehest i kjellaren kunne vera til hjelp. Dei om det. Hesten viste seg å vera møllspist og ikkje til hjelp. Då vart døra låst frå utsida! Vil den snille Torvund overleva tvungent samvær med ein mordarkannibal? Følg med!
Helge Torvund – ein god poet som laga dårlege titlar, og John Fossmark, kannibal med særskilt smak for diktarar – hadde sete innelåst i Knudaheio i timevis. For å få tida til å gå, hadde dei fortalt historier frå fortida si. Torvund hadde fortalt om då han studerte, utdanna seg til psykolog og tok embetseksamen med ein studie om gløymsle.
«Kva handla han om?» spurde Fossmark.
«Oppgåva? Nei, dét hugsar eg ikkje,» svarte Torvund. «Det er så lenge sidan.»
«Har du gløymt det?»
«Du veit, det må ha vore ei empirisk oppgåve. Eg tok det iallfall til meg.»
Då poeten endeleg var ferdig med å minnast sine kjedelege forteljingar om gløymsle, tok endeleg Fossmark over. Han kunne fortelja om saftige hendingar frå musikkmiljøet: kongelege, platåsko og hemmelege kroppsopningar. Rett nok var Fossmark både lesarbrevforfattar, norsklektor og katteeigar – men det var som triangelspelar han var blitt vidkjend i lokalmiljøet. Ein gong hadde han delteke på ein triangelfestival i Nantes, og nytta då sjansen til å gjera noko avantgarde.
«… Der sto eg,» fortalte Fossmark, «framfor nokre av dei beste jazz- og rocketriangelistane i Europa – i strame, sensuelle flammestillongs med julepølse framme og luke bak. Eg skulle halda årets avslutningskonsert, og var klar som ein avhaldsmann måndags morgon, utstyrt med eit frikanta triangel. Du veit, firangel. Og eg dundra laus med ein frosen fiskepinne. Det begynte gysla bra. Klangen i firangela er eineståande, ser du, rundare i kantane, ja rundare enn sirkangel til og med, og fiskepinnen var betre enn dei crabsticksa eg hadde for vane å bruka på den tida. Problemet var berre at eg spelte ein så sinnssjukt lang song. Fiskepinnen tinte, klangen forsvann og det begynte å stinka.»
«Kva spelte du?»
«Firangel, sa eg jo.»
«Eg meiner, kva for ein song?»
«Jau,» sa Fossmark, «dette var i min romanperiode. Eg hadde tonesett teksten til Fred, ser du.»
«Sette du musikk til ein roman?»
«Ro deg ned, diktarfaen. Det var ingenting mot dei som avslutta året etterpå, skal eg seia deg! Ein fransk triangelkvartett, meiner eg å hugsa, eit Proust-tribute band, ser du. Dei spelte heile romanserien På sporet av den tapte tid.»
«På sporet av den tapte tid» var franskmannen Marcel Prousts hovudverk, eit av nittenhundretalets mest om fattande verk og eit av dei viktigaste når det gjaldt utviklinga av den modernistiske romanen.
«Vart dei ferdige i tide?»
«Det kjem an på kva du meiner, Helge. Dei var definitivt på sporet av tida, for å seia det slik. Då eg kom ned igjen året etter, passa det så godt at dei innleidde neste festival med dei siste sidene av bind tolv.»
«Eg trudde at Proust døydde før han vart ferdig med alle binda?»
«Heldigvis. Elles måtte me ha venta endå eit år på ein ny festival.»
På dette tidspunktet begynte Fossmark å smatta. Dei hadde vore innelåst i fleire timar nå, og hadde ikkje ete sidan ein pitstop i Garborgstova på veg ut frå Garborgsenteret. Samfunnsfienden glodde stadig oftare på poeten. Torvund vart reddare og sveittare.
«Kva er det, Helge? Kokar du?»
«Nei nei.»
«Eg tykkjer det luktar varm mat her, eg.»
Magen til Fossmark romla på kannibalistisk vis.
«Du?» spurde Torvund skjelvande, «er det sant at du har sagt at du føretrekkjer forfattarkjøt?»
Fossmark reiste seg, den mørke silhuetten gav eit prov på hans monumentale fysikk. Han studerte måltidet ovanfrå og ned. Han svarte:
«Då tenkte eg kje på deg, Helge.» Han gnei seg i hendene. «Det må ha vore Helene Uri, ser du.»
Poeten smilte forsiktig.
«I matvegen, derimot,» fortsette Fossmark, «er eg svært glad i steikte poetar.» Han nykka laus eit hår frå den forskrekka poeten sin legg og studerte det, putta det i munnen, smakte på det og smatta. «Nam. På ein vanleg fredagskveld,» sa han, «kan eg tenka meg ein enkel austerriksk ostesnitzel med middelhavssalat og tyggeferdig poetstappe. Eller rifla poetløv steikt i soyaolje på gammaldagse sølvpanner. Krydra sommarkotelettar med vårlauk og poetsalat, kanskje? Eller moste poetar med mormors heimelaga brune lauksaus med ekstra lauk.»
Kannibalen saug på tommelen, så begynte han å plystra. Helge Torvund prøvde desperat å skifta samtaleemne, så han skrytte av Fossmark sine plystreeigenskapar og spurde kva melodi det var.
«Høyrer du kje det?»
Han plystra høgare.
«Det er Jarl Goli, ser du.»
«Frå barne-TV?»
«Ja, veit du kva melodien heiter?»
Torvund tok eit steg bakover.
«Ta ein poet.»
Kannibalen kasta seg mot Torvund av all kraft, men forfattaren var lettbeint og slengte seg unna. Han flykta inn i eit mørkt hjørne. Fossmark reiste seg, løfta sine skitne hender til øyrehøgd og gjekk langsamt mot Torvund med klørne klar.
«Du Helge,» kviskra han, «Helgeee? Er du fødd i Trøndelag, du?»
Det var ei kjend sak at Fossmark hata trønderar og paranoide.
«Nei nei,» svarte poeten svakt inne i mørkret. «Eg er kje det, er eg redd.»
«Er dét noko å vera redd for då, Helge? Er du paranoid, eller?»
«Nei,» sa Torvund. Han, som jo òg var psykolog, visste kva han måtte gjera i ein situasjon som denne. Han stira Fossmark i auga. Han smalna auga og laga ei feit rynke over naserota. Så opna han munnen. Drøvelen arbeidde i eit hysterisk tempo då han ropte:
«Hjelp! Hjelp!»
Fossmark hadde akkurat sett tennene i han, då det banka på døra.
«Hallo?» sa ei kvinnestemme, «er det nokon der?»
«Nokon og nokon,» svarte Fossmark med mat i munnen. «Du snakkar faktisk med Gonzo Johnsens banemann.»
Døra gjekk opp – og ei ung dame med skaut stakk hovudet inn.
«Skal eg ringa til politiet, er det dét du meiner?»
Ho heitte Eva og budde på nabogarden. Ho var opplagt ein Garborgs galning, kring halsen hadde ho Garborg-ordet kveldblå skravert inn på eit smykke.
«Takk skal du ha,» sa Torvund og blåste på bitemerka han hadde fått i leggen, «så flaks at du høyrde oss.»
«Ikkje flaks,» sa Eva. «Eg luskar kringom til stadigheit. Eg bur jo rett nedi her.» Ho peika. «Berre fleire kilometer unna. I mange år har eg venta på at nokon skulle ropa hjelp hjelp.»
«Kvifor det?» spurde Torvund.
«Så eg kan hjelpa, såklart. Eg er så hjelpsam. Og nå skjedde det endeleg. Tenk, så kjekt. Er det noko meir eg kan hjelpa med?»
«Gje oss mat,» sa Torvund, «og det fort.»
Inne i våningshuset, på garden nedanfor Knudaheio, sat Helge Torvund og John Fossmark gode og mette i kvar sin lenestol. Bondedottera Eva hadde nå gjeve dei kvar sin kopp kakao.
«Her,» sa ho. «Drikk, det hjelper.»
Ho tok til med å fortelja om alt det merkelege ho hadde opplevd i det siste. I fleire dagar hadde ein mann, han heitte Vilhelm, grave på tomta kring Knudaheio. Eva hadde vore oppe hjå han fleire gonger dagleg for å spørja om det var noko ho kunne hjelpa til med, men mannen rista bestandig på hovudet. Ho merka seg at han kunne gå i mange timar utan å eta, så ein dag gjekk ho opp til han med lunsj. Då vart han så glad at han letta litt på sløret og viste henne kva han leita etter.
«Små metallplater,» fortalte ho. «Med ord på. Han ville ikkje seia kva dei var til, men han fann dei i hagen, djupt nedi graset.»
«Veit du kva han gjorde med dei? Tok han dei med seg?»
«Eg trur då det,» svarte Eva. «Han hadde lommene fulle då han gjekk om kveldane, men eg veit kje kor han drog.»
Dei fortalte henne om diktarhjulet, og spurde om ho kunne tenka seg noko som Garborg forbatt med hjul.
«Den var kje lett,» sa ho. «Eller, kan mannen ha rekonstruert hjulet?»
Fossmark og Torvund såg på kvarandre.
«Det veit me kje,» svarte Torvund. «Diktarhjulet må ha hatt eit tungt og avansert drivverk, omtrent som ei kyrkjeklokke. Det består av alle engelske, franske og nynorske ord.»
«Fanst det noka kyrkjeklokke i Time på Garborg si tid? På Timekyrkja?»
«Ikkje det me veit,» sa Fossmark. «Kommunen sitt første store urverk var på torget i byen, og det kom etter krigen.»
«Kva kan han ha brukt, då?» spekulerte Torvund. «Kva kan driva eit diktarhjul?»
«Ein annan type hjul, kanskje?» sa Eva. «Eit vasshjul?»
«Ei mølle, meiner du? Kor finn me det? Vasshjulet til Garborgheimen var jo vekke for lenge sidan då Garborg skreiv det siste storverket sitt.»
«Det fanst jo andre møller,» slo Eva fast.
«Kva meiner du?»
«På Fotland, til dømes. Og så er det ei vindmølle på Grødaland gard. Ho er frå 1700-talet.»
Dei såg på kvarandre. Garborg skildra Grødaland i «Knudaheibrev». I barndommen hadde han følgt faren til området for å henta sand på strendene.
Og Grødaland gard var underlagt Jærmuseet, på same måten som Garborgsenteret.
«Helge, få sjå på den metallbiten igjen,» sa Fossmark. «Det må vera noko på baksida, eit slags feste som gjev eit hint om koss diktarhjulet kan ha sett ut.»
Torvund tok seg til lommene. Han leita meir og meir febrilsk, til han ropte:
«Eg har han kje lenger! Nokon må ha stole han!»
Det blinka i fortennene då Bongo Jensen løfta metallbiten opp mot lyset. Han las:
«Honorificabilitudinitatibus.»
Ved føtene hans, utover tregolvet i den gamle møllebygningen, låg eit storslagent puslespel. Eit titals ringar med små metallbitar var i ferd med å fyllast. Her var ord på engelsk, fransk og nynorsk, dei tri verdsspråka. Kvar maestro hadde kome med sine eigne tillegg og endringar. Nå skulle Jensen skumma fløyten.
Framfor seg hadde han ei lang natt med eit møysommeleg arbeid. Men så snart sola sto opp igjen, var han sikker på at han skulle kunna aktivera diktarhjulet for første gong sidan 1899. Då skulle han setta sluttordet på rette plassen.
Honorificabilitudinitatibus.
Han skulle kopla diktarhjulet til mølla. Bongo Jensen hadde planar om å bli tidenes største formidlar og journalist.
Honorificabilitudinitatibus betydde kvalifisert til ære.
Aldri meir skulle avdelingsleiaren på Garborgsenteret kunna klaga på rettskrivinga i Den 17de Mai.
Fy søren, for ei vending! Dette er usannsynleg bra! Følg med i morgon, då vert det endå usannsynlegare – i episode seks: Det siste ordet?