Dette er saka: Formidlaren ved Garborgsenteret – eit framifrå museum som opnar om berre nokre veker – er på besøk hjå ein tidlegare kollega for å sjå på eit portrett av Arne Garborg. I minnelege tider har jærbuen visst at biletet skjular ein stor løyndom, og no er kollegaen på sporet av denne løyndomen. Spenninga stig.
Eg var i leilegheita åt John Fossmark, norsklektor, rockemusikar og ein Garborgs galning. Fossmark budde i den øvste etasjen av den høgaste blokka på Brynehaugen, ein Garborg-fanatisk del av byen. Inne i stova hadde han det koseleg, men det mest framtredande trekket var alle avisene. Jærbladet låg i haugar, i hundretals, mange oppslått på side tri, der lesarinnlegga hans sto. Fossmark tykte ikkje dei moderne tidene forsto Garborgs dekadanse på beste vis, og dette gav han ettertrykkeleg beskjed om. No sette han seg ved spisebordet, pusta tungt, og skjenka seg ein konjakk.
«Klokka er snart elleve,» sa han.
«På føremiddagen,» presiserte eg.
«Snart helg,» sa han.
«Onsdag,» sa eg.
«Allereie?» sa han. «Eg trudde det var tysdag. Vil du ha eit glas?»
Eg rista på hovudet og gjorde teikn til at han skulle halda fram med forteljinga si. Han hadde nyss fortalt om korleis mormora hadde fått tak i det biletet som no hang på veggen i stova hans, eit berykta oljemåleri av Arne Garborg. Det hadde leidd mormora hans til inskripsjonen «I helvete» på veggen i Knudaheio. Dette var skræmande, og det vekte undring i meg. Kvifor skulle denne store diktaren og målmannen – riven som han var mellom tru og tvil – skjera eit banneord som også fungerte på riksmål, på veggen i sin eigen heim? Fossmark hadde gjeve meg svaret: «I Helheim», av somme kalla «Haugtussa 2».
«Helheim» var sjølvsagt ordet for den norrøne underverda, men under kristninga for skikkeleg lenge sidan vart det overteke og nytta i den nye religionen. Dobbelttydinga vart så nytta av Garborg då han skreiv ei fortsetjing til meisterverket «Haugtussa», i 1901. Hovudpersonen Veslemøy, som med naud og neppe hadde sloppe unna underverda i «Haugtussa», måtte tilbringa nesten heile si tid der i oppfylgjaren «I Helheim».
Fossmark tømte konjakk i ganen og sa:
«No vil eg ha kaffi, for sattan.»
Han reiste seg, peika på «I Helheim», og forsvann ut på kjøkenet. Eg opna boka, eit meisterverk dei færraste hadde lese; men som tilsett ved Garborgsenteret var eg sjølvsagt godt kjend med innhaldet. Eg ville gjerne endra folk sine lesevanar. Jærbuar flest hadde gjerne lese «Haugtussa» både fem og seks gongar, men «I Helheim» hadde dei knapt opna, sjølv om det var vanleg at ein fekk eit eksemplar til konfirmasjonen.
Når Garborgsenteret opna dørene, om berre nokre veker, skulle spådomane gjevast stor plass, jamvel få sin eigen avdeling.
Kva tid kom den nye Garborg?
Det visste eg ikkje, men eg såg at Fossmark kom. Han hadde teke med seg to kaffikoppar; eg reiste meg takknemleg og ville ta imot den eine, men han sleppte ikkje taket. Eg reiv og sleit, nytta begge hendene, lente meg bakåt og la tyngden til – men fingeren den gigantiske John Fossmark hadde putta gjennom koppens hank var sterkare enn noko.
«Slepp! sa han, og eg slapp. Eg fell på golvet og vart liggjande nede og skue den imponerande storleiken hans – og dei to gode, rykande kaffikoppane han heldt. Dei såg uvanleg freistande ut.
«Hent din eigen kaffi, litle jækel!»
Eg skjøna ikkje.
«Orsak,» sa eg, «men du har jo to kaffikoppar, John. Kvifor då?»
«Kvifor? Jau, eg skal seia deg kvifor, Gonzo: Når eg er ferdig med den fyrste, så drikk eg den andre!»
Han sette seg, og la til:
«Eg likar kaffi, eg.»
Han fortsette:
«Men Garborg elskar eg.»
Eg luska ut, fann ei katteskål – han hadde ein kattunge kalla Naomi – skylte den gamle mjølka ut, fylte han på ny, med kaffi denne gongen. Eg sette meg ved spisebordet. Fossmark lyfta helheimsboka og sa:
«Du veit kva dei seier? At det skal koma ein ny Garborg? Og at måleriet er nykkelen til denne spådomen? Ja, sjølvsagt veit du det, alle veit dét; du er ikkje frå Trondheim, du.»
Det var ei kjend sak at Fossmark, som hadde studert nordisk ved Universitetet i Trondheim, ikkje var vidare glad i trønderar. «Trondheimsjævlane», som han bruka å kalla dei, dyrka to forfattarar: Erlend Loe og Anne B. Ragde. Ingen av dei kom opp på det nivået me jærbuar var vane med. «Åndspygmear» kalla Fossmark dei, iallfall hadde han skrive noko slikt i eit av dei lysande breva han vekentleg sendte til Jærbladet. Men no ville han fortelja om spådomen. Han hadde studert «I Helheim» grundig og meinte han var på sporet av løysinga på Garborg sin gamle profeti.
Den dagen Garborg veks inn i himmelen, skal ein ny diktar koma.
Svaret måtte ligga i diktsamlinga. Fossmark forklårte at det i «I Helheim» sto at den dagen «eg», altså Garborg, voks inn i «himmelen», altså himmelen, skulle «ein ny diktar», altså ny Garborg, stå fram og den gamle, altså Garborg igjen, skulle gløymast, altså ikkje hugsast, men gløymast fullstendig, for alltid, i all æve.
Amen.
Når den nye diktaren kjem, skal den gamle gløymast.
Fyrst måtte me finna ut kva tid han skulle veksa inn i himmelen. For kva tyda det? Som kunstnar hadde jo Garborg vore ein av dei store sidan 1880-talet. Han tilhøyrte stordomstida, gullalderen, han var ein av skaparane av det norske, jamvel landsmålet, nynorsken. Arne Garborg var målmann, ein åndshøvding, tenkjar og diktar. Han var allereie den største. Korleis kunne han verta større enn det?
Fossmark dytta meg bort til vindauget. Der, i det fjerne, skimta eg Høghuset.
Skyene var no så låge at det var like før dei åt i seg takterrassen.
«Ser du», sa han. «Garborgsenteret veks inn i himmelen. Den dagen de opnar dørene, skal den nye Garborg stå fram.»
«Kva vil skje?» spurde eg.
«Arne Garborg vert gløymt. Litteraturen, filosofien, språket, ja verda vert kjipare. Fattigare og farlegare. Me får ein læreplan som kan ta livet av einkvan. Dei glupe skal bli dei dumme. Skulebøkene kjem til å hylla åndsamøbar.» Han ramsa opp: «Ragde, Loe, den nye Garborg. Kven enn den nye Garborg visar seg å vera, så kjem han til å bli ei leiestjerne for den nye tida.»
«Men korleis angår dette meg, John?»
«Gonzo, Gonzo,» sa han trøystande og dunka meg så kameratsleg i ryggen at eg måtte ta eit skritt framåt for ikkje å detta. «Folk har ikkje bruk for eit Garborgsenter om det finst ein annan forfattar dei vurderer høgare enn Arne Garborg. Du kjem til å mista jobben, Gonzo.»
_________
Inntil vidare,
Gonzo Johnsen
Revolverformidlar
Nasjonalt Garborgsenter
Til oversynssida
Neste: I Helheim!