«Kom og sjå,» seier Wergeland til meg idet me knuffar borti to connoisseurar, som ikkje kan bestemma seg for om dei skal vika for kunstnaren og meg eller dytta oss til sides. Han er vel neppe den mest namngjetne her inne, Even Smith Wergeland, men me er på den største utstillinga for samtidskunst i Noreg nokon gong, temaet er 22. juli – nasjonens vonde samvit – og han har fått det første rommet.
For Garborgsenteret er han så avgjort den mest interessante. Hadde han ikkje invitert oss, så hadde me ikkje vore på Henie Onstad kunstsenter i det heile. Då ville me ha sete i den slitte godstolen heime – i dårlegare lys, men med spiss blyant – og studert gulna sider med gammal litteratur. Dessutan har han lånt tre byster frå senteret vårt, på Bryne, og gjort dei til delar av eit større kunstverk – eller «kunstprosjekt» som Wergeland sjølv likar å kalla det. Han er jo kunsthistorikar med respekt for termer og den skapande klassen.
Det vil kje eg bry meg om. For meg, ein nesten uavhengig betraktar, berre litt Garborg-fanatisk, er det ikkje nokon tvil om at det er eit kunstverk han er ansvarleg for. Det heiter Ekkokammer.
Som heilskap ber utstillinga namn etter Hannah Ryggens veggteppe «Vi lever på en stjerne». Det hang i regjeringsbygget og vart øydelagt i bombeåtaket. Nå er det restaurert, men ber sår og ein historie som for alltid vil påverka betraktaren. «Vi lever på en stjerne» formidlar heretter ondskapens augneblink samanvevd med sitt opprinnelege tema og kunstfunksjon.
Det er på alle måtar ei viktig utstilling me er på, med fare for å riva opp sår. Men Henie Onstad kunstsenter, ein bauta i norsk kulturliv, har sjølvsagt sett faren og sørga for at kunstnarane har gjort ei varsam tilnærming.
Her er ingen røykskyer. Ingen rifleskot, vaklande høghus, skrikande ungdommar. Ingen bilete av mannen me ikkje skal nemna namnet på.
Meir enn noko anna hjelper utstillinga «Vi lever på en stjerne» deg til å bearbeida terroråtaket. Poetiske kunstverk som Hanne Friis» dongeriskulpur «Nyanser i blått og svart» varmar deg lenge, dei slepp ikkje tak i deg om du aldri så mykje hastar heim etterpå, gjennom mørke, snøføyk, neonlys.
Henie-Onstads store samtidsutstilling om 22. juli gjev deg lov til å tenka, men du får ikkje grina.
Tusen takk for at eg får lov til å le.
Det som kitlar meg mest er Arne Garborg.
«Er han kje fin?» seier Even Smith Wergeland idet han kneler for meg, fotografen, som krev eit minne, eit bevis.
For midt på golvet, i det første rommet i samtidskunstens faste borg, står Garborgsenterets tre byster og stirer connoisseurane i senk etterkvart som me dukkar opp. Den eine av bystene er jamvel berar av supportarutstyr – pynta med lue og skjerf til minne om fjorårets cupkamp då Jærens superlag beseira erkerivalane frå Stavanger.
«Akkurat som på Garborgsenteret,» seier Even Smith Wergeland og rettar på sveisen – som om han saknar ei lue.
Det er herleg å bli møtt med noko så folkeleg som eit bebarta andlet med supportarutstyr for noko så smalt og uviktig som ein fotballklubb i førstedivisjon. Ein klubb som sjeldan vinn noko. Ein klubb som ikkje har vunne noko sidan 1987.
Sidan 1987.
«Ferdig?» spør Even Smith Wergeland idet eg gjer meg ferdig med å fotografera han.
Han viser meg veggen bak bystene. Der er det ei smal, svart hylle, og oppå den står eit trettitals biletkort på rekke og rad. Eg ser på dei, eg løftar dei, eg ser at det står noko på baksida på kvart og eitt av dei. Kvar for seg representerer dei eit kapittel i historia til Arne Garborgs plass, som i dag utgjer trafikknutepunktet ved sida av og under Y-bygget i regjeringskvartalet. Korta presenterer plassen frå han vart grunnlagt til det blei ein trafikktrommel og hòlrom under regjeringskvartalet.
Even Smith Wergeland har presentert plassens fortid medan hans samarbeidspartnarar, arkitektar frå Superunion Architects, presenterer framtida – gjennom ein modell for korleis plassen kan endrast.
Frå det eine kortet:
«Arne Garborgs plass ble endret fra en helt åpen plass i byen med naturterreng til kjegleformet piazza, dernest til overbygget trafikksentral, og til slutt en overbygget trafikksentral med tunnel og ny landskapsutforming på oppsiden.
Plassen har samtidig vært en vedvarende viktig faktor i Regjeringskvartalet.»
«I 1940 skipa dei til plassen i samanheng med Deichmanske bibliotek,» utdjupar Wergeland. «Der står det også ein byste av Arne Garborg. Plassen vart overbygd i nittensekstini – sytti, etter lange diskusjonar, då Y-blokka vart bygd, og ytterlegera i samband med tunnelbygging rundt 1990.»
Arne Garborgs plass vart råka 22. juli. Dagen som ikkje berre påførte skade på menneske og nasjonens sinn, han reiv opp sivilisasjonens hud, laga skrubbsår i betong og asfalt. Desse såra vil konstituera stadsopplevinga heilt til politikarane gjev handverkarar og vegvesen tillating til å operera. Men ein Arne Garborgs plass vil jo alltid stå i diktarens teikn, vera demokratiets plass, dei små og svake sin plass, menneskerettane og toleransen sin plass. Som diktaren sjølv skreiv i teksten «Kva er humanitet?»:
«Når eg til vern for meg sjølv og andre fører krig mot alt som er vondt, stygt eller farleg, så at de vonde maktene ingen skade får gjort, korkje på fe eller folk, korkje på land eller åndsutvikling, – det er humanitet.»
Skal me utvikla Arne Garborgs plass? Så gje oss meir Garborg, takk! Meir av ein diktarfilosof me gjerne må nemna namnet på. Meir av ein bodskap som, universell og klinisk, kan slåst mot det ondes augneblink.
Ekkokammer.
Me høyrer gjenlyden.
Det Even Smith Wergeland har gjort, er å samla desse lydbølgene, konsentrera dei og styrka dei. I Ekkokammer møter me Arne Garborgs plass gjennom foto, tekstar, gamle gjenstandar og Arne Garborg sjølv. Ondskapens augneblink knytter fortida saman med nåtid og ei trugande framtid, jamvel ei alternativ nåtid – ved at me møter arkitektoniske modellar som aldri vart bygd, me møter arkitektane sjølve, utsmykking, tunnelsystemet, meiningsytringar, sikringstiltak, bokomslag, avissider, bussruter, busstopp samt forteljingar om helikopterlandingar og bruken av eit offentleg toalett med knuste lyspærer.
«Menneske har sykla her,» seier Even Smith Wergeland, «dei har sykla, gått eller kjørt gjennom Arne Garborgs plass i årevis. Slik har dei etablert faste mønster, faste vaner og spor som utspelar seg akkurat slik bare her, altså der.»
Ekkokammer.
Han held opp det eine kortet.
«Fontena,» seier Even Smith Wergeland og peikar. «Den gamle fontena vart fjerna for ein del år sidan og me skulle gjerne ha stilt han ut. Me fann han òg, men han var tatt i bruk ein annan stad nå.»
«Vurderte de å stela han?»
«Ikkje spør,» svarar han, «nokon kan høyra oss.»
Han ser mistenksamt frå side til side. Even Smith Wergeland veit godt at connoisseurar er oppmerksamme menneske. Øyrene er vakre, men store – og moralen høg. Det var kje connoisseurar som stal «Sinnataggen» eller hovudet til Tom Lund.
For første gong i mitt liv er eg ein stad i nærleiken av å forstå vitskapens versjon av treeininga: at heilskapen skal vera større enn summen av delane.
Dei tre bystene representerer ikkje lenger berre Arne Garborg og bilethoggaren Gunnar Janson. I Ekkokammer representerer dei Garborgsenteret også, i forlenginga av Arne Garborgs plass og den 22. juli.
Even Smith Wergeland har teke ferdige gjenstandar med ulik kopling til åstaden og sett dei inn i sitt eige verk. Han har sett kunst i kunst. Han har henta gipsbyster av ein diktarfilosof med supportarutstyr og plassert han i Ekkokammer på Henie-Onstad.
Arne Garborg er ein readymade.
Ein Bryne-supportar som kunst.
«Er han kje fin?» gjentek Even Smith Wergeland. Han seier at det var viktig å få bystene slik som dei sto. «Det viser koss han vert oppfatta på sine heimtrakter. Jæren. På Bryne.»
«På Garborgsenteret,» seier eg. «Kva synst du eigentleg om skjerfet og lua?»
«Ikkje dumt,» seier Even Smith Wergeland. «Eg sa det til ein av dykk på telefonen. Ta med alt, sa eg, ta med alt.»
Eg gnir meg i hendene.
«Ja, det høyrde eg, » seier eg. «Han ville ha med alt, høyrde eg nokon seia då me skulle senda bystene av gårde.»
Han gnir seg i hendene, kunstnaren òg.
«Eg tenkte du kom til å høyra det,» seier han. «Så du…»
«… kjørte heim og henta skjerfet og lua…»
«… slik at bystene kunne framstå…»
«… slik dei gjorde…»
«… etter cupkampen i fjor.»
Han er brynebu med, Even Smith Wergeland, fotballsupportar òg. Eg har berre ikkje fortalt deg dette før nå.
«Ullevaal 1987?» spør eg.
«25. oktober,» seier han.
«Japptribunen,» smattar eg.
«Klokkesvingen,» smattar han.
Og der, på Henie Onstad kunstsenter i Bærum, i kunstnarens eige Ekkokammer, lar me det ringa i øyrene; det ringer og ringer, men det er ikkje øyresus. Det ringer og ringer, men det er ingenting gale – det er berre dette: at me ser bileta føre oss, me høyrer støyen inni oss – frå dei fem tusen sauebjøllene som jærbuen hadde med seg til Ullevaal den 25. oktober 1987, då Even Smith Wergeland og eg var barn, med skjerf rundt halsen, som me løsna og vaia med då Kolbjørn Ekker dundra ballen i målet, klokka tretten minutt over tre, for då jubla me, me jubla, saman med alle dei andre jærbuane, over skåringa som ville vinna cupen for oss – for første og hittil einaste gong.
Tekst: Ørjan Zazzera Johansen
Her kan du lesa om forhistoria til bysten med supportarutstyr.