Me fyk over sletta som eit olja kulelyn. Bilen er nemleg liten og rund og har nettopp vore til service, Sjåføren er hard på gassen, ho er Garborgsenterets avdelingsdirektør på veg til å oppfylla ein draum, og landskapet er flate Jæren, Garborgs eige. Sola skin, og like over kommunegrensa, på Torland i Hå, ligg Haugtussahuset.
Har du ikkje høyrt om huset? Slapp av, ingen har det. Ordet «Haugtussahuset» var noko eg fann på nett nå, ja for berre nokre minutt sidan. Haugtussahuset er huset der Arne Garborg sat og skreiv Haugtussa.
Haugtussa. Arne Garborgs mest kjende diktsamling, skriven i 1895, kåra til tidenes norske diktsamling i 1899. Ei forteljing på vers om Veslemøy, «haugtussa», den synske jenta, basert på diktaren sine barndomsminne frå trolske Høgjæren. Ein boksuksess. Ein musikksuksess. Allereie same året som ho kom ut, sette Edvard Grieg seg ned og komponerte Haugtussa-songane sine, musikkstykke som skulle raga høgt mellom meisterverka hans, som framleis er mykje spelt. Over tretti komponistar har sidan laga musikk til boka, men ho finst òg som teater, som spel, som ballett.
Veslemøy sjølv står på sokkel utanfor rådhuset i Time, Garborg sin heimkommune, men Haugtussa har ikkje fått nokon plass i nabokommunen Hå.
Ingen annan plass enn det tunet, iallfall, som me svingar inn på nå, og huset ved sida av. Det var her diktaren leigde seg eit rom vinteren og våren 1895 og fullførte forteljinga om Veslemøy.
Han står og ventar på oss, Trygve Ødemotland, bonden som hyggeleg svarte ja då me inviterte oss sjølve.
«Me kjem på besøk!» sa me.
«Ja ja», sa han.
Han er ung, bur på garden med kona si og tri ungar. Han var knapt tjue då han kjøpte seg eigen gard – med dette huset frå 1889.
Huset var nokså nytt, og det var svært, og det var flott, då Garborg kom tuslande ein vinterdag i 1895. Det er framleis fint her. Ein jærsk bondeidyll. Trygve og familien passar godt på huset sitt. Han helsar, og han ler litt, og han peikar omkring og fortel. Han kjenner godt til historia om Garborg som skreiv Haugtussa, og me kjenner at huset har vore heldig. Huset har vore heldig som har fått ein eigar som bryr seg, som steller med det, som tar vare på historia som omsluttar det. Trygve er engasjert, kunnskapsrik og strålande blid.
Han er like gild som huset sitt.
Sjåføren, direktøren, eller Inger Undheim som ho heiter, oppdagar ein katt på tunet, og løftar den opp, og held rundt den, og kosar litt med den.
«Heiter han Mons?» spør ho, men bonden avkreftar det.
«Eg kallar han Mons», seier ho og eg kan sjå korleis ho syng inni seg.
Småsporven gjeng i tunet
og tippar korn og ribbar strå
og hev så god ein une
og ler åt katten grå.
Pip, pip, det så seg lagar
alle dagar,
at Monsemann meg jagar,
men kan meg aldri få.
» Ho heiter eigentleg …», kviskrar Trygve til meg. Eg vel å stryka ut namnet i teksten i fall Inger kjem til å lesa dette. Ho vil jo så gjerne at katten skal heita Mons.
Trygve peikar opp på sørveggen av huset. Han peikar på det midtste vindauget i andre etasje.
Der.
«Der er det», seier han.
«Der er det», tenker eg.
«Mons,» seier Inger. «Sjå.»
«Der sat han og skreiv», seier Trygve.
«Der sat han og skreiv», tenker eg.
Me pustar andektig, men ikkje lenge. For Trygve begynner å gå. Han går mot inngangsdøra og eg følger etter. Inger set frå seg katten og kjem etter meg, og katten kjem etter henne, men snur seg før den kjem til trappa. Garborg? Haugtussa? Katten kunne kje brydd seg mindre.
«Ha det, Mons.»
Trygve viser oss det koselege kjøkkenet, stova med utsyn mot vest og solnedgangar og alveland; og han viser oss detaljar frå det gamle huset, og skildrar huset for oss sånn at me kan sjå det føre oss slik det var på Garborg si tid. Så tar han oss med opp trappa, den som også diktaren gjekk i.
Vel oppe i andre etasje går me frå rom til rom, frå barnerom til barnerom, og me studerer takkonstruksjonen, treverket, den originale romdelinga – og så… får me endeleg koma inn på rommet til yngstemann, førsteklassingen som endå ikkje har kome heim frå skulen, og som nå bur i rommet der Garborg tenkte ut troll og haugkallar, djevlar og måneskinsmøyar, snakkande trerøter og trolldomsdrykk. Her er det det, det var her det var, her han sat og skreiv, sat og sov, eller kanskje han låg og sov, og det er her han må ha sett ut vindauget og ned på tunet.
Her oppe er det leiker og sengetøy med Egner-figurar på. Frå veggen gliser Lynet McQueen. Men at det er eit gammalt rom er tydeleg på det flotte treverket, og det er ikkje vanskeleg å sjå føre seg Garborg ved vindauget, med tynt hår på hovudet, papir og blekk i handa, folketonar i hjartet og rim på tunga.
Diktverket hadde han begynt på hausten før, på hytta Kolbotn i Tynset og i familieheimen Labråten i Asker. Eitt av dikta hadde jamvel stått på trykk før jul i 1894, i den aller første utgåva av Syn og Segn. Den femte januar var han på plass på Jæren for å gjera verket ferdig. Garborg kom til å flytta litt rundt, men mesteparten skreiv han på Torland. Han var på turar over heile Jæren, trefte folk som inspirerte og han koste seg med det gråe og omskiftelege jærvêret som skulle bli ein sentral kulisse i teksten.
«Jæderen ser egentlig storartet ud under sit graaprikkede Vinterdække», skriv han til Hulda sjuande februar. «Den evige Tuding og Susing udenfor gir nu om Kveldene et Indtryk som om jeg sad i en Kahyt alene ude paa Havet.» Og dagen etter: «Efter et par Dages Graaveir med Storm og Yl i alle Vægge – uhyggelig; Dødningesang, dæmpet jamrende, mangestemmig, uendelig; fælt stemningsfuld – er det nu blankt og Sol igjen (med nogen Kuling).»
Men han hadde tid til mangt: i løpet av januar og februar skreiv han 33 avisartiklar!
Den åttande mars skriv han dette til Hulda: «Jeg skal ta fatt paa Helvede nu, og saa er eg snart ovenpaa». Det innebar at han var ferdig med to tredelar og skulle ta til på bolken «I Skarekula» der Veslemøy møter alle dei underjordiske, til og med djevelen – som minner ikkje så lite om svenskekongen.
Ein dag fekk han besøk på rommet av ein kjenning, forfattar og journalist Jon Line, som skreiv følgande:
Eg pikka på døra ein dag. Han sat med arbeidet sitt då eg kom inn.
– Kva tru det er for noko gildt du skriv på no? frega eg.
– Å, det vert visst ikkje mykje tess. Og det går helst både seint og skeivt – som å slå sulletopp på åkerreina.
Eg var så djerv at eg spurde om eg kunne få kika i arbeidet hans, og han skauv manuskriptet borttil meg. Det var folio-ark med tett skrift og mange rettingar.
Eg for over det med augo, las eitt vers, og to. Då kjende eg versemålet og tonen med, og sette i å syngja så det ljoma i huset.
Lensmannskona kika i døra. Ho trudde kanskje det var Garborg som tok på å syngja renneviser og slikt, han kunne vera truande til noko av kvart, den Garborg’en. Men då ho såg det berre var meg, smilte ho og let att døra.
Det var den Haugtussa-songen «Å stakkar kor du kulsar, du snille smalen min, i dette ruskeregnet og denne våte vind».
Garborg sat og smolka og lo, og då eg hadde songe dei fem versa, såg eg han var komen rett i godlaget.
– Du kan den tonen, du au! sa han.
Det var ein gammal visetone som dei song på Jæren då eg var smågut. Hellest er det fleire dikt i «Haugtussa» som kan syngjast med kjende visetonar. Garborg har kunna dei, som rimeleg er.
Men eg er altså den første som har songe «Haugtussa-songar».
Og det kan eg mest gjera meg til av.»
Det gjer sjåføren òg. Ho er så glad ho er på nett dette rommet. Og bonden er glad for å visa det fram.
Eg er glad for å få ta bilde av dei.
Tidleg i april reiste han heim til Labråten og femte mai var boka i sal. Det gjekk altså rimeleg raskt, frå den skissa han kom til Jæren med fire månader tidlegare til meisterverket låg i bokhandelen. Og så skreiv han ein straum av avisartiklar samstundes…
Trykkemanuskriptet ligg hos Nasjonalbiblioteket, og der kan me sjå korleis Garborg arbeidde på mikronivå. Ei av dei mest kjende setningane hans utvikla seg slik:
so lyt me stundom Lerka tru,,
so vil me stundom Lerka tru,
me stundom òg maa Lerka tru,
so vil me Lerkesongen tru
So maa me Lerkesongen tru,
som lovar Vaar.
Så må me gå. Me forlét rommet, går ned same trappa som Garborg må ha sprunge i, ut den same døra og står på nett det same tunet.
«Mons!» ropar sjåføren. «Ha det! Ha det!»
Og eg tenker at dei er fine folk, dei som bur her. Ganske heldige er dei òg. Både menneska og dyra. Og Haugtussahuset.
Kjelder:
Johs. A. Dale: Garborg-studiar, Samlaget 1969.
Arne Garborg: Haugtussa, Time kommune 2006 (språkmodernisert av Sigbjørn Reime).
Tor Obrestad: Jon Line – kulturberar og posør, Commentum 2015.