Det som ovrar seg

av Sivert Nesbø

I

Ja; no er eg heime att. Så heime som ein bortkomen son kan vera, når heimen er bortkomen likså vel som sonen, skriv Arne Garborg i 1899, i det første av ei rad Knudaheibrev. Breva som vart til på skrivestaden Knudaheio på Undheim, er alle stila til venen Steinar Schjøtt, men kom samla ut i bokform i 1904, og er kanskje eigentleg vendt til ein ålmenn lesar. Samla gjev breva i alle høve eit litterært blikk på Garborg sine eigne erindringar, kulturhistoriske refleksjonar og den nasjonale so vel som hans eiga livssoge.

Tidlegare i vår reiste eg til Jæren, for å vitje ein nær ven, forfattaren Peter Strassegger. Peter hadde nett flytt heim til Bryne, etter å ha budd og arbeidd ei tid i Oslo. Med flyttinga hadde Peter teke til å skrive på eit bokprosjekt om nett Garborg og sitt eige forhold til diktaren, ettersom han hadde innsett, ikkje utan ei viss skam, at han ikkje eigentleg hadde noko djupt forhold til Jæren sin store son, trass i at han sjølv var ein som skreiv bøker, og det var på Jæren han var oppvaksen.

Under opphaldet vitja vi fleire av Garborg sine stadar; stadar som var viktige for Garborg medan han levde, der han budde og arbeidde, stadar han var knytt til, og som inngår i den seinare forteljinga om han. Det var fint å sjå Knudaheio og haugen der han er lagt saman med Hulda, og det var gjevt å sjå steingardane på bøane, og høyre bølgjene kome veltande inn or dei vestlege himlar.

Kva er det eigentleg ein røyner og ser når ein vitjar slike stadar? Er det opphavsstoffet til litteraturen ein ser, sjølve den krafta og det landskapet litteraturen har sitt utspring i, eller er det snarare omsnudd, at staden sjølv har vorte til gjennom at einkvan har skrive derifrå?

Kanskje var det Garborg som oppfann Jæren, på same måte som Nikolai Astrup viste oss korleis Jølster såg ut. Det er kjend at Baudelaire grunnla Paris, at Dublin er Joyce sitt påfunn. Byen Bergen ser ut som han gjer av di han er dikta av Tomas Espedal, Amalie Skram og Erlend Nødtvedt.

Når ein stad først finst, er det han eller ho som skriv, som bidreg til å halde han fast og gjeve han innhald.

 

II

Til alle tider har forfattarar skrive seg opp mot andre forfattarar: ein låner, stel, bukkar audmjukt til, lener seg mot, skriv om. Om det er eit ord, ei setning, ein tanke, ein forfattarskap; ein kan ta med seg noko av ein annan si skrift – eit sitat – når ein sjølv skriv. Noko som fungerer suggestivt, som opnar eit rom i den skrivande.

Eit sitatteikn liknar øyrene til haren: to øyre som lyttar ut over seg sjølv, til noko som finst utanfor, eitkvart i verda. Når sitatet står på sida, jamstelt med anna tekst, kan det, stundom, dersom det fungerer, skje noko som gjer til at teksten forandrar retning, ja, faktisk òg vere medverkande til at teksten vert til.

Og kan ikkje òg, på sitt vis, eit heilt landskap vere eit slags sitat, eller element som ein låner øyre til i si eiga skrift? Kan ikkje landskapet, eller den erfarte staden, integrerast i skrifta, felle seg inn i det som er skrive, ja, påverke sjølve måten skrifta vert til på?

Når Jon Fosse skriv om Lars Hertervig i «Melancholia», har ikkje Hertervig sitt lys på sett og vis sett avtrykk i Fosse sin prosa, gjort skrifta meir gjenomskineleg eller lysande, trass all uro som vert skildra? Og er det ikkje slik at Karl Ove Knausgård skriv annleis når han skildrar Jølster i Min kamp, enn når han beskriv andre stadar i det same romanverket, som gardsbruket i Hyllestadfjorden, eller Bergen eller Malmø, eit Jølster som i sin tur er blitt til gjennom Astrup sine bilete?

Det er ikkje sikkert at det let seg gjere å vise ein slik påverknad reint objektivt, materielt, litteraturvitskapleg, men det er heller ikkje det viktigaste. Eg kan ikkje nødvendigvis peike på Hertervig sitt lys i Fosse sine liner, eller dei stadane i Knausgård sin prosa der det irande grøne og blå i Jølster er meir framtredande. Likevel er det slik eg ser det for meg, når eg tenkjer attende på lesinga av desse bøkene. For meg som lesar har det skjedd ein påverknad frå landskapet til teksten, til sjølve måten teksten har blitt til på, i energien og kjensla av noko akutt og emosjonelt sterkt, og attende.

Kanskje er det slik at sjølve nærleiken til ein stad, som idé eller faktisk erfart stad, nokre gonger kan vere det som gjer språket det naudsynte og særeigne rommet, ja, som faktisk bidreg til at språket kan nyttast til litterær skrift. Og då, når det skjer, vert ikkje nødvendigvis det spesifikke landskapet lenger det viktigaste, den staden som finst i verda, for den staden hamnar då på sett og vis i bakgrunnen, men har likevel sett sitt merke på språket og skrifta til den som har skrive, og då oppstår det, på sitt beste, ei form for litterær opning, der dei landskapsmessige og geografiske markørane ikkje lenger er det sentrale, og der kvar lesar i staden kan sjå sitt eige landskap i det han eller ho les, og slik erfare si eiga tilknyting til ein stad, og sine eigne kjensler og bindingar til dette. Og det, tenkjer eg, kan vere ein god måte å lese på.

 


Sivert Nesbø (f. 1982) er ein forfattar frå Førde, som nå bur i Bergen.

Utgjevingar:
Skårgangar, 2013
Som eit barn, 2015
Sjøen om vinteren, 2018

 

Foto: Anna Julia Granberg/Blunderbuss.

Foto av Knudaheio: Garborgsenteret.