Dette er saka: I lag med poetspisaren John Fossmark er poeten Helge Torvund på jakt etter ein sakna oppfinnar. På Knudaheio fekk dei uventa hjelp av Eva, ei bondedotter, den siste som såg oppfinnaren i live. Likevel: mot slutten av forrige episode såg det ut som at Torvund og Fossmark var på villspor. Men, hehe, dei snudde berre bilen og kjørte inn på rett spor. Dette skjedde etter at episoden var slutt. Nå glanar dei inn vindauga på Fotland mølle, der Bongo Jensen dansar i bar overkropp. Klarer dei å overmanna han? Å herregud, lat oss håpa det!
Det knirka i heile møllebygningen. Bongo Jensen opna slusa og slapp vatn inn i bassenget. Etterkvart som det vart fullare, tok hjulet til å dreia. Eit sinnrikt system av stag og tannhjul overførte krafta frå vatnfallet i Håelva til det to etasjar høge diktarhjulet.
Oppfinnaren Vilhelm Skjærpe sat urørleg på ein stol i hjørnet og såg på, omhyggeleg bunden og litt basta òg. Den litle sniken Jensen hadde overteke livsverket hans.
Diktarhjulet.
Etter å ha arbeidd i fleire år med å laga revolusjonerande og spennande installasjonar for Garborgsenteret, hadde oppfinnaren kome over eit mystisk brev i Garborg-reolen på Time bibliotek. Det var stila til Steinar Schjøtt og signert Arne Garborg. Ettersom Skjærpe var ein genial oppfinnar dekoda han det. Brevet leidde han til hageflekken utanfor Garborg si diktarstove Knudaheio, kor han hadde funne tusenvis av små metalldelar i plenen. Etter vekevis med graving dukka det opp ein flat og avlang bit med inskripsjonen honorificabilitudinitatibus.
Han hadde funne sluttordet.
Men så – faen òg! – Bongo Jensen, Garborgsenterets formidlar, overfall han, kidnappa han, stal puslespeldelane – og bygde diktarhjulet sjølv, i all løyndom – inne i Fotland mølle.
Til sist hadde han lurt sluttordet til seg frå Helge Torvund.
Formidlaren gnei seg i hendene. Mellom hans fargelause lepper slapp det ut hysteriske gledeshikst. I dag skulle han tre inn i den geniale rekka av glupe diktarar og gløgge filosofar. Shakespeare, Bacon og Jonson. Corneille og Fontenelle. De Sade og Hugo. Arne Garborg og Bongo Jensen.
Han pilla seg lukkeleg i nasen. Han hadde regulert diktarhjulet etter funksjonane prosa, nynorsk og a-endingar i infinitiv. Syntaksen var stilt på maksimum. Han klappa i hendene. Garborgsenteret sin vikarformidlar var berre nokre minutt unna sitt litterære gjennombrot.
Då høyrde han ein lyd.
«Vilhelm?»
Han snudde seg rundt. Oppfinnaren var vekke.
«John!»
Den kolossale helteskurken John Fossmark hadde teke oppfinnarens plass.
Formidlaren stotra:
«Har du befridd Vilhelm? Men… Men… tauet var skikkeleg stramt, jo!»
«Eg òg er stram.» Fossmark lyfta på T-skjorta. Han hadde ein imponerande sixpack. «Dessutan,» sa han, «var ikkje Skjærpe ordentleg basta og bunden.»
«Kva meiner du? Han var då bunden!»
«Men ikkje skikkeleg basta.»
Ut frå mørkret kom Skjærpe sjølv, fulgt av poeten Helge Torvund. Dei batt Bongo Jensen til stolen og lo av han.
«Ha ha!» sa dei. «Hi! Hi! Hi!»
Skurken var avsett, diktarhjulets maestro gjeninnsett. Oppfinnaren Vilhelm Skjærpe stilte seg ved hjulet, han såg på det, han var alvorleg. Opprinneleg hadde han tenkt å gjera diktarhjulet til ein installasjon på Garborgsenteret, slik at alle – barn og unge, lette og tunge – kunne ha glede av det. Nå skjøna han at det vart altfor stort. Korleis skulle han få eit toetasjars hjul inn i eit éinetasjes museum? Kva skulle han gjera? Måtte han øydelegga det? Det var opplagt farleg om diktarhjulet kom i galne hender. Skulle han kutta trossa og la det seila sin eigen sjø, ut i elva og heilt til sjøen?
Helge Torvund, poeten, strauk diktarhjulet over substantiva. Han ga komparativa ein varm klem og sendte eit ømt slengkyss til adjektiva. Han blunka forførerisk til pluskvamperfektum og smilte til presens partisipp.
«Så det er slik du ser ut,» kviskra han og klamra seg til metallet. «Som eg har lengta, kjære diktarhjul. Du er løysinga på alle mine problem. Svaret på alle mine draumar.»
«Men Helge!» ropte Fossmark, «du er jo allereie ein stor forfattar. Kva skal du med diktarhjul, du?»
«Fordi,» sa poeten og tok eit steg bakåt, han pusta, peste, var raud i toppen som ein nisse med standardbekledning, «det er så jækligt vanskeleg å laga titlar! Alabama? Ånei ånei! Som eg grubla! Dag og natt, morgon og kveld som ein annan Fosse – til slutt måtte eg berre setta punktum. Eg meiner sjølvsagt spørsmålssteikn. Boka vart heitande Alabama med spørsmålsteikn! Har de høyrt så gale! Som om eg ikkje visste kva Alabama var for noko, kor det låg, koss ein stava det. Og nå har eg fordundre meg det same problemet med oppfølgaren! Har de høyrt så gale? Skal eg kalla den nye boka for Alabama med semikolon eller tankestrek? Parentes eller firkanttast? Kursiv eller understrek? Alabama 2, kanskje? Alabama 2.0? Eller kva med noko som rimar? Eg er jo poet, for faen, folk ventar at eg skal kunna rima som eit kjøleskåp med fukt i. Men, i himmelens namn då, kva er det som rimar på Alabama? New Drama? Barack Obama? Valderrama? Kamel og…»
«Valderrama?» avbraut Skjærpe. «Kva er dét?»
«Herregud, veit du kje det?» sa Torvund.
«Det er ein fotballspelar,» sa Fossmark.
«Med krøllete hår,» sa Torvund.
«Som spelte for Colombia i VM 1990,» sa Fossmark.
«94 og 98 òg,» sa Torvund.
«Han var kaptein,» sa Fossmark.
«Hadde dei mest vedunderlege framspela til Freddy Rincon,» sa Torvund.
«Herregud, Vilhelm, tenk at du ikkje visste dette,» sa Fossmark.
«Og han kallar seg oppfinnar!» kom det frå den fastbundne Bongo Jensen.
«Så så, folkens,» sa Torvund. «Nå skal me kje mobba nokon berre fordi dei er grusomt kunnskapslause og dumme som brød. Sjølv har eg jo eit problem med å rima på Alabama.» Han fortsatte: «Dalai Lama? Bananarama? Ari og dama? Det kan vera det sama?»
Han snurra på diktarhjulet.
«Det verkar jo kje!» sa han og klødde seg i hovudet.
Han vrei av all kraft.
«Det manglar eit ord!» Han peika: «Eit adjektiv! Hjelp meg! Honorificabilitudinitatibus må ha vore det engelske sluttordet. Me treng jo det nynorske ordet!»
«Kan dette hjelpa?»
Bondedottera Eva hadde kome inn døra, lydlaust. Ho heldt halssmykket sitt opp sånn at alle kunne sjå det:
kveldblå
Torvund gispa:
«Eit ekte Garborg-ord!»
«Eg fann det i eit ramnereir på garden,» smilte Eva. Ho opna kjedet og ga smykket til Torvund. «Berre kjekt å kunna hjelpa.»
Torvund stogga, pusta tungt, iakttok dei andre som andelaust venta – så sette han kveldblå på den ledige plassen.
«Då trur eg det er truleg at me snart skal få sjå noko utruleg,» sa Torvund. «Ikkje sidan 1899 er det blitt skrive så god litteratur som dette. Her kjem namnet på den neste boka mi!»
Han stilte sjangerpendelen på tittel.
Møllehjulet dreidde, stag rørte seg, tannhjul greip inn i einannan. Diktarhjulets ringar snurra som svimle ballerinaer utan gymsokkar på nybona spegl.
Brått høyrde dei eit brak. Det eine slusefestet brakk. Vatnet strøymde inn gjennom slusa og fylte bassenget. Snart sto dei til knea i vatn.
Diktarhjulet tok heilt av. Dei forskjellige ringane snurra som om dei visste det var siste gongen dei vart brukt. Helge Torvund, Vilhelm Skjærpe og John Fossmark – den geniale poeten, den geniale oppfinnaren og samfunnsfiende nummer to – pressa seg saman på gardintrappa. Vatnet følgte dei oppover, trinn for trinn.
Hjulet plinga.
Ringane stogga.
Diktarhjulet hadde sukka si siste strofe, sin siste tittel.
«Kva står det?»
Torvund gnissa tenner, han skalv i knea. Fingrane dirra.
«Ein augneblink, Helge,» sa Fossmark og stilte seg på tå. «Det står…» Han strakte hals for å lesa, «;-)».
I same sekundet forsvann gardintrappa under dei. Alt og alle vart skylt i elva.
«Men John!» ropte Torvund. «John! Høyrer du meg? Var det smilefjes med eller utan spørsmålsteikn?»
Epilog
Etter ei avstemming på Jærbladet si Facebook-side vart det bestemt at lokalkjendisen John Fossmark skulle setjast fri. I det opne benådningsbrevet, trykt i Jærbladet, skreiv ordførar Kverneland at Fossmark hadde vist ein «etter måten god oppførsel. Han er opplagt i stand til å tøyla sjukdommen sin, sjølv om hr. Torvund klaga fælt over bittesmå bitemerker. Arbeidsuhell kan skje. Det må Alabama-poetar òg forstå. Er ein svolten, så er ein svolten; det seier eg til meg sjølv kvar gong eg stansar ved Guddy’s bu. Til lukke med fridomen, hr. Fossmark! Hipp hipp!»
Nokre dagar seinare drog den forhenverande samfunnsfienden til Åna fengsel for å stempla brevet hos dommar Heien. Men før han tok steget ut igjen som fri mann, ville han visa noko til Torvund.
«Men,» brumma dommaren, «eit slikt besøk er høgst ureglementert. Sidan fødselen har samfunnsfiende nummer éin lidd av eit syndrom, ein synleg mutasjon. De har kanskje høyrt om sjukdommen? I visse blader og filmar vert han omtala som «agurcus maximus utrolius». Sjølv føretrekkjer eg den korrekte termen «banana satana fraghana pornostella».
«Er han…?»
«Vegetarianar? Kva veit eg? De må spørja han sjølv.»
Stålkasse nummer éin senka seg i golvet, og botnluka opna seg. Ut kom ein kjempe – med fotlenke, tvangstrøye og briller. Han måtte vera to meter og tretti centimeter høg, hadde bulande musklar og fall i håret.
Samfunnsfiende nummer éin.
«Herregud!» utbraut Torvund. «Ein forvokst Fossmark!»
«Han galningen der,» sa Fossmark, «er Jone, trimenningen min. Besteforeldra våre besto av to par einegga firlingar. Då, ser du, er det ikkje så rart at slektningar liknar kvarandre.»
Jone Fossmark la hovudet på skakke og kveste. Røysta var klår, men metallisk:
«John, kjære trimenning som eg har treft annankvar jul og ein og annan sankthans sidan eg var liten, kvifor er du her? Du er kje komen berre for å besøka meg vel? For å sjå til at eg har det bra, får sunn og næringsrik kost, laurdagsgodt utan sukker, sokkar utan kunstfiber, har tilgang til Internett og abonnement på nettavisa Den 17de Mai?»
Helge Torvund
John Fossmark
Vilhelm Skjærpe
Gro Hamre Stangeland
Inger Undheim
Gunhild Hammeraas
Aud Søyland Kristensen
samt
Ørjan Zazzera Johansen i rolla som som Bongo Jensen
Takk til: Time bibliotek, IKM, Mediafarm, Eva Aalberg Undheim, Leif Rune Salte, Jan Terje Strand, Frank Sørensen og Morten Sørensen.
Laga av Ørjan Zazzera Johansen
(C) Ørjan Zazzera Johansen/Garborgsenteret 2013