Min Garborg? Det er sant at eg hadde ein Garborg som var min. Eg skapte han ut frå ulike bitar. Først og fremst ut frå nokre av romma han hadde levd i. Då eg var 16-17-18 år hadde eg sommarjobb i Garborgheimen og Knudaheio. Eg skulle ta imot inngangspengar, selja bøker, svara på spørsmål, visa turistane rundt. Eg las meg opp på årstal og anekdotar, eg las Fred og Haugtussa. Eg sykla gjennom Timesokna. Enkelte dagar gjekk det i eitt med besøkarar, men ofte var det lange mellomrom mellom kvar omvisning eg hadde. Eg fekk god tid til å vera i desse husa på eiga hand. Det kan nok henda at det eg hadde lese og det eg visste om Garborg og familien hans forma inntrykka mine, men det er ingen tvil om at desse to husa var svært ulike. Garborgheimen – barndomsheimen til Garborg låg lågt i landskapet. Det er eit vakkert jærhus, men mest av alt hugsar eg kor trøytt eg blei av å vera der. Det låg ei slags tyngd over romma. Det biletet eg oftast kjem tilbake til i tanken er dette:
Arne Garborg som ung gut, sitjande på kne framføre kista i finstova. Gøymt i kista hadde han bøker han på ulike vis hadde fått tak i. Han måtte lesa i skjul, for i denne heimen var det ikkje lov å lesa andre bøker enn bibelen. Finstova blei ikkje varma opp til dagleg. Eg tenker på kor kalde hendene hans må ha blitt. Kor hardt det var med knea på tregolvet. Kor dårleg leselys det må ha vore. Det er eit paradoksalt bilete – den knelande guten i ei slags bøn, men ikkje til ein streng og dømade gud. Det var litteraturen han vende seg mot – og gjennom litteraturen: VERDA som på ein eller annan måte må ha opna seg for han nede i den mørke kista.
I Knudaheio var det annleis. Lettare, friare. Nøkternt. Ein stad å sjå utover frå. Eit utgangspunkt, ein skrivestad. Ein måte for den vaksne Arne Garborg å venda tilbake til Jæren på.
Framtida drog liksom i meg desse somrane. Meir enn noko anna ville eg ut og vekk, helst langt vekk. Eg ville mot kunsten og sola og fridomen, mot det vakre og ukjente og litt farlege. Marmorstøv og varm asfalt, sterk kaffi, øl med ferskensmak, smijernsportar, fontenar. Tjukke bøker, kjølege museum, ein bar med raude stolar der nokon kanskje venta på meg. Framtida hadde smakar og lukter og var framfor alt langt frå dei steinete jordene på Høg-Jæren. Denne impulsen hadde ein styrke som nesten er vanskeleg å koma i kontakt med no. Retninga for lengten er ikkje lenger like opplagt. No lengtar eg like gjerne heim som ut, like gjerne til det ukjende inne i det kjende. Ein heilt vanleg måndag i januar kan eg sitja ved skrivebordet i atelieret midt i Oslo og sjå ut på det nakne kirsebærtreet i bakgarden og kjenna meg heldig som er akkurat her – og samstundes, ein stad i brystet kjenna ein liten lengt mot den store himmelen og vinden på Skeiestranda – og bare det å kunna sjå langt, langt, lenger enn til Ekebergåsen.
Min Garborg var også den Garborg som var med og forma kva slags språk eg har om den staden eg kjem frå – og om mi tilknytning til staden. Gjennom hans ord har eg lært meg å sjå den sju mil lange stranda. Dei fakskvite brimhestane. Alvelandet som stig av hav. Når eg kjenner meg som den bortkomne eller heimkomne dottera tenker eg på Garborg. Og eg skuldar på han når nokon skildrar meg som mager og mørk og mjå.
I mitt indre portrettgalleri er Garborg ein alvorleg og litt spinkel mann. Ja, han liknar faktisk svært mykje på den Garborg Eilif Petersen malte i 1894. Det er ikkje umogleg at den vesle reproduksjonen av måleriet foreldra mine hadde ståande i bokhylla gjennom størsteparten av oppveksten min rett og slett har flytta inn i hovudet mitt. Der sit han i ein lys trestol. Sjølv er han mørkkledd. Han har hovudet lent på den eine handa – tenkaren sin positur. Den andre armen er strekt ut, kviler liksom rundt stolryggen. Han ser innadvendt ut, men samstundes er det noko ope og fritt i måten å sitja på. Han eig ikkje verda, men han ser heller ikkje ut til å ha havna på feil klode – han ser ut til å vera heime der han er.
Eg skal tenka på Garborg, på min Garborg, det er oppdraget mitt. Og det skal ikkje handla om Jæren eller om utferdstrong eller heimlengt denne gongen. Eg treng ein ny Garborg. Eg skal ikkje skapa han eller kopiera han frå bilete eg har sett. Eg skal gå på jakt etter han. Men eg treng eit utgangspunkt, eg treng ei avgrensing. Sjølv flyttar eg hausten 2019 frå Oslo sentrum til eit hus i skogkanten i lag med kjærasten min. Flyttinga forvirrar meg, sjølv om det ikkje er mange kilometer det er snakk om. Eg leiter etter meg sjølv i dei nye romma, eg frys i det dårleg isolerte 60-talshuset, lærer meg nye oppfyringstriks, prøver å falla til ro. Og eg tenker slik eg ofte gjer når det gjer litt vondt i eksistensen, at arbeidet, at skrivinga kjem til å hjelpa meg, kjem til å løfta meg over og inn i noko nytt. Denne gongen inviterer eg Garborg med meg. Eg kjem på at eg mange gonger har høyrt at Kolbotnbrev er den lysaste boka hans, at ein litt annan Garborg kjem til syne der. Og handlar ikkje denne boka nettopp om å flytta, om å bu på ein ny stad? Og er ikkje Garborg 36 år – slik eg er no – medan han skriv desse breva? Ein Garborg midt mellom barndomsheimen og skrivestova Knudaheio, ein Garborg før Fred og Haugtussa. Eg lar lysta og tilfeldigheitane avgjera – dette er eit utgangspunkt, ein plass eg kan begynna jakta på den nye Garborg.
Aller først, litt fakta – sjølv om mange av dykk nok kjenner til denne boka, desse tekstane, betre enn det eg gjorde før Garborg-jakta begynte i haust. Kanskje har nokon til og med høyrt Torbjørn Berglund Eriksen framføra utdrag frå boka tidlegare under årets Garborgdagar. Kolbotn-brev er ei samling brev som Arne Garborg sendte til avisa Fedraheimen i siste del av 1880-åra. Dei blei litt omarbeidde før dei blei gjevne ut som bok i 1890. Bakteppet for – og noko av tematikken i – breva er at Arne Garborg vil vekk frå Kristiania etter det som nok har vore ganske strie år i hovudstaden. Garborg var ein ekstremt aktiv debattant, i tillegg til å skriva skjønnlitterært. Han opplevde Jæger-saka, Kielland-saka, Albertine-striden, og sjølv vart han avsett frå statsrevisor-posten. Det var år med strid, motsetningar, motstand. Eg trur nesten det er vanskeleg for oss i dag å forstå kva slags kraft Garborg var, ikkje berre i målsaka, men i mange politiske stridsspørsmål, og i heile den store samtalen om nasjonal identitet, om kva Noreg skulle vera.
Uansett: Han kjøpte hytta/huset Kolbotnen i Østerdalen i 1885, då han kom attende til Norge etter eit opphald i Paris. Det skulle vera ein fristad. Det første Kolbotn-brevet er frå dette året. Det er eit sommarbrev – dei første breva er det, eitt frå kvar sommar, i tre år.
Og ein fristad synest det å vera, desse første somrane.
«Jau – her er betre å vera», opnar Garborg det første brevet. Det vil seia: Betre enn å sitja på statsrevisjonskontoret og sjå på kor lite visdom verda vert styrt med. Første del av dette brevet er ein slags lang utpust, han skriv seg gjennom noko av denne manglande visdommen dei styrande menn i Kristiania har vist fram. Rekneskapen over den nybygde Østerdalsbanen har han sjølv site med, og sett korleis budsjetta blir sprengde – og korleis vanlege folk gav tilskot til ein jernbane som seinare blei for dyr for mange å bruka, og korleis mange gjekk konkurs før han i det heile teke var ferdig. «Alle desse sprengde liv legg seg for bringa på meg», skriv han.
Han treng luft, men det er ikkje nok å bevega seg bort til Grand, der finn han berre trøytte og klagande studentar. Nei – han må lenger avgarde. Den utskjelte Østerdalsbanen tek han til Auma stasjon, så skal han vidare litt vestover, over innsjøen Savalen, til det han kallar «stogo mi i Garvik-lia». Det er ein venn som insisterer på å kalla bustaden Kolbotnen – og riktig nok ligg ho på ein gammal kolbotn – der det blei brent kol – «men stogo mi er for fin til å hava so svart eit namn», skriv Garborg.
Siste del av dette brevet er eit slags portrett av Kolbotnen – som hytta trass motstand blir heitande, også hos Garborg – eller aller mest eit portrett av dei omgjevnadane som hytta er plassert midt i – og som den desillusjonerte statsrevisoren Garborg rører seg rundt i. Her er me langt frå kontoret med vindauge høgt oppe på veggen. Her kjem utsikta tett på. I denne første skildringa er det eit vennleg landskap som trer fram: Tronfjell – eit sant østerdalsfjell med breide rolege rundingar. Saval-sjøen tøyer seg blå og blank. Det er lange, mjuke åsar. Alt virkar friskt og reint. Og landskapet er liksom i tecnicolor, høyr bare her, i den vidare skildringa av Tronfjell: «Ved solegladsbil fær dette storfjelle stundom ein serskild glans yvi seg, ein raud linn solglim som skin av ein eld; ein kjem til å tenkje på sveitsisk Alpenglühen. Speglar so dette høgfjell-skine seg i Savalen millom det furugrøne og bjørke-ljose frå skog, det reinmose-gule frå ås, det himilreint blåe frå luft, – då vert det eit bilæte so draumfagert i sin mjuke og skifterike glans, at du ikkje er i verdi lenger, men i æventyrheimen.» Det har blitt peikt på det merkelege i at den beste skildringa av austlandsk høgfjellsnatur blei gjort av vestlendingen Arne Garborg. Men eg veit ikkje om det er så merkeleg. Så uvanleg er det vel ikkje at eit blikk utanfrå kan sjå klarare enn det tilvande, automatiserte blikket. Og det slår meg at det finst ei kime i desse skildringane, ein anar Alvelandet i Haugtussa. Hadde Garborg blitt buande på Jæren, kunne han aldri ha skildra jærlandskapet slik han faktisk gjorde – det er eg overtydd om. Han vaska blikket i andre landskap, i andre utsikter. Eg er freista til å seia at han øvde seg på Austlandet, men det er nok å dra det for langt: Kolbotnbrev er på fleire måtar eit eksperiment, ei overgangsbok kanskje til og med, men det er ikkje ei øving.
Det er eit «eg» i desse breva. Men ein naiv eller privat brevskrivar er det ikkje snakk om – sjølv om mykje nok ligg tett på det faktiske livet Arne Garborg levde desse åra. Autofiksjon, kunne ein kalla det, med eit moderne ord. Altså: Eg-et (som heiter det same som forfattaren) blir brukt som ein instans for å fortelja, for å visa fram – men det er ikkje eit absolutt likskapsteikn mellom forfattaren og dette eg-et -sjølv om brevforma er med på å gjera det nært og intimt. Brevet vender seg mot lesaren, skaper eit rom av fortrulegheit. Slik kan eg som lesar lett koma til å tru at desse orda strøymer rett frå sjela til Garborg, gjennom tida og treffer meg, der eg sit på t-banen mot sentrum og myser vekselvis mot orda i boka og mot vintermorgonsola som stig over industrilandskapet. Eit temperament kjem til syne i desse breva – utan tvil. Teksten er sint, desillusjonert, skarp, morosam, nokre stykke – særleg landskapsskildringane, er nesten meditative i si rolige dveling. Men om sjela til Garborg veit eg når det kjem til stykket lite om. Det er den skapande, språklege krafta hans eg får tilgang til når eg les han.
Nokre stader er sjølvframstillinga svært tydeleg. I det første brevet skriv han litt om kvardagen på Kolbotn, slik høyrest det ut: «Her kjem min sanne natur upp. Skrive kann eg ikkje. Det einaste eg hev moro av er å gå i skogen med øksi eller spaden og hogge tre og ved og rydja upp; det vert ikkje stort av det, gubbe’r oss, men likevel! Og så koke mat. Trur du ikkje at eg, som kvar mann held for ein litterat, ubrukeleg til all god gjerning, – at når det kjem til ålvor, so kann eg koke både kaffi og fisk og hermetik og jordeple og graut; ja graut!» Eg tvilar ikkje ein augneblink på at den faktiske Garborg kosa seg med å gå i skogen og hogga ved og koka graut. Men når ein forfattar skriv «Skrive kann eg ikkje» i eit brev som skal publiserast – ja, så kan det vera grunn til å halda auga opne. Det er også stor forskjell på å gå i skogen og hogga ved og å skriva at du går i skogen og høgg ved. Ikkje dermed sagt at det ikkje også blei hogd ved!
I neste brev får me bli med på sjølve grautkokinga. Vennen Ivar er på besøk, dei kranglar vennskapeleg – og eg-et, altså Garborg kokar havregraut, eller grønagraud som det heitte på Jæren. Det står: «Det er eg som stend ved gruva og rører i gryta; eg er klædd som ein skogmann og heit og arg; detteher vert det aldri graut av, murrar eg og bannar.» Her er Garborg skildra som ein nesten komisk figur, med eit blikk utanfrå. Det er mange slike små glimt eller sjølvframstillingar gjennom breva, til saman skapar dei eit samansett og slett ikkje heilstøypt bilete av ein mann midt i livet.
Midt i livet, sa eg. Men Garborg begynte å kjenna seg gammal. Han skriv: «Å ja, eg eldest no. 36 år, håre fell og mode fell; hev det vori skralt med gjentelykke fyrr, so vert det nok ikkje betre heretter.», skriv han. Eg får lyst til å innvenda: Ikkje klag over jentelykke, du, som får Hulda! I ein periode for nokre år sidan der eg sjølv syntest det var ganske skralt på kjærleiksfronten, og heller ikkje syntest eg kunne sjå mykje lukkeleg kjærleik i parforholda – særleg kunstnarparforholda – rundt meg, bestemte eg meg for å legga spesielt merke til dei harmoniske eller beint ut lukkelege para eg trass alt kunne få auge på. Det fanst nokre. Og dersom eg utvida søkjet til også å gjelda folk som ikkje lenger levde, blei det fleire. Det er sjølvsagt umogleg å vita nøyaktig kva som faktisk rører seg mellom to personar i eit forhold. Men eg har lenge tenkt at kjærleiken mellom Arne og Hulda representerer – om ikkje eit ideal, så i alle fall noko svært fint. To heilt ulike og sjølvstendige personar som finn kvarandre og vel kvarandre, vil kvarandre vel, utfordrar kvarandre intellektuelt og menneskeleg – og let kvarandre bevara sjølvstendet sitt.
Eg trur at det å leita etter gjenkjenning i ei bok kan gjera oss til dårlege lesarar. Viss me først og fremst leiter etter det som er kjent for oss, kan me gå glipp av sentrale delar av verket. Og me går glipp av den store gleda det kan vera å finna ei ny og ukjend verd, eller ein ny og utvidande måte å sjå ting på. Eg vil likevel ikkje undervurdera kor viktig litteraturen kan vera – også som ein stad for trøyst og identifikasjon. I lesinga av Kolbotnbrev har eg ganske skamlaust søkt etter nettopp dette. Og eg finn det blant anna i skildringane av svarte netter og uro. Når eg som vaksen har besøkt familien på Jæren er ein av dei tinga som har slått meg kor mørkt det er her om vinteren, kor mykje svart nattestoff det finst mellom husa i den mørke årstida. Kanskje har eg umedvite rørt meg vekk frå det, vekk frå opplevinga av å vera lita og med eit massivt mørker rundt. I byen er det alltid lys, alltid nokon vakne, det lyser frå frå gatelys, vindauge, skilt, billykter. Utan å heilt tenka over det har eg opplevd det som trygt. I det nye huset nær marka ligg mørkret tettare på. Me bur i ein kvit firkant midt i den svarte vinteren. Og Garborg veit noko om svart – høyr bare her: «Austhimilen svartnar og svartnar; alle skiftingar av svart er der: ljost gråsvart, tungt gråsvart, likkiste-blåsvart, halvgrønt-blåsvart.»
Dei store vindauga ut mot hagen vår blir til blanke svarte flater. Romma speglar seg: bokhyller, møbler, flytteøskjer som enno ikkje er pakka opp. Eg skimtar meg sjølv i rastlaus rørsle i spegelflatene. Når det ikkje går an å sjå noko der ute, blir eg tvungen til å sjå på meg sjølv og alle dumme små bekymringar og uhamslege redsler som tyt fram. Garborg skriv i det tredje Kolbotnbrevet: «Eg gjeng uppi lidi og kjenner meg åleine i villmarki. Det myrknar. Eg ser på klokka; kannhende lid det lenger enn eg veit. Klokka hev stana. Det er som eg ved dette vert endå meir åleine. Som eit lik ligg klokka og tyngjer i vestelumma mi; eg er det einaste bankande hjarta i denne veksande natti. Det snikjer seg ei kaldrædsle yvi meg. Eg tenkjer på henne, men kann ikkje tenkje i samanheng. Tankane vert fælne; rømer ifrå kvarandre og søkjer ihop att; driv som skyine deruppe; sprengjest; samlar seg i myrke, tunge flokar som kastar djupe skuggar nedyvi heilen min.
I dei første tre breva er Garborg aleine på Kolbotnen. Så startar ei ny tidsrekning. No er det vinter, det har blitt 1888 og dei er to som reiser, nei: tre – det er Arne og Hulda og hunden Sjapa. Overskrifta på denne delen av Kolbotnbrev er «Husliv». Ein kunne også ha kalt det «Snø og kjærleik». Eller «Kunsten å fyra opp i ei kald hytte». Eg må innrømma at eg kosar meg veldig mykje med desse breva, der Arne og Hulda saman inntek Kolbotnen etter å ha betalt 5 kr og 36 øre for å bli via hos byfuten. Dermed går dei frå å vera syndige til å vera reine som gull – slik Garborg syrleg skriv. Vidare skriv han: «Kolbotm-stogo sting seg fram or snøen som ei stor tuve og ser jammerleg ut. Me stig inn; det er kaldt som i ein iskjellar. I gruva ei lita snøfonn. Det gjeld å få varme. Eg hiver pelsen og ber inn ved. Men veden er rå. Eg ligg i gruva og pustar og blæs ei stund, men kjem ingin veg. Det berre kokar og sojar i dei råe vedskidine.» Samstundes prøver Hulda å få fyr i komfyren. «Hulda ligg på kne og strævar med å få det til å brenne (…). Men han dreg ikkje. Stend berre og røykjer gjenom alle ringar og opningar; kjeringi fær augo og lungur fulle av røyk; upp med døri.» Det er nesten uforklarleg oppmuntrande å lesa om nokon andre som strevar med å få det varmt i eit kaldt hus, nokon som også har ei for kort pipe og som kranglar om kor tid ein må lufta. I bakhovudet noterer eg meg Arne og Hulda sine triks: Dei drikk konjakk og speler kort. Dei et måltida framfor grua. Dei tettar dei glisne veggene med filler. Dei gjer senga om til eit fuglereir med all slags klede og pledd. Dei varmar seg på kvarandre og kjeftar på hunden. Og ute snør det: «Frå morgon til kveld inkje anna enn dette lette, tette, kviskrande fall av snø; snø so langt me ser; snø heilt upp til himils.»
Med Hulda på plass i Kolbotn-stova kjem også eit nytt element inn i breva, nemleg Hulda sine lett spydige kommentarar – skrivne som fotnoter – når Arne overdriv, skriv usant eller jålar seg til. Igjen minnar eg oss på at dette er ein del av verket. Eg tvilar eigentleg ikkje på at det er Hulda som har skrive desse kommentarane. Men at dei blir ståande når tekstane blir trykka både i avis- og bokform må vera forfattaren Arne si avgjerd. Når han skriv mot slutten av eit brev: «Ja, eg er kry no, far; det er sant det. tenk gard og kjering og bikkje og alt; bikkja til å smeikje når eg er blid, og kjeringi til å gryle på når eg er grettin, kva kann ein gamall syndar og bohême ynskje seg meir i denne verdi?» kommenterer Hulda: «O, de mænd!» Men den beste kommentaren hennar kjem etter ei lang skildring av Arne si strabasiøse ferd til Auma for å kjøpa brød. Turen tek nesten eitt døgn, og på vegen kavar han med enorme mengder snø, kladdeføre, sin eigen manglande stadssans og dessutan skrekken for å aldri koma heim att, men sovna i ei snøfonn eller falla i ei mørk elveopning. Når han til slutt stabbar inn døra på Kolbotnen, gul i andletet, kan han berre få fram eitt ord: «Vin». Hulda kommenterer: «Han sa portvin, det visste han me hadde. Men det klinger vel ikkje so godt.»
Hulda syr og smiler underleg. Etterkvart viser det seg at det er små plagg ho syr, og at det veks noko i magen hennar som oppfører seg så vilt at avisene blir sparka ned på golvet. Endå ei ny tidsrekning skal til å begynna på Kolbotnen.
Eg nevnte tidlegare at Kolbotnbrev er eit slags eksperiment, og ei overgangsbok. Kva meiner eg eigentleg med dette? Jo, eg meiner mellom anna at Arne Garborg i desse breva skaper seg rom til å gjera veldig mykje forskjellig. Han lagar seg ein fridom som gjer at han ikkje treng å gjera eller vera berre éin ting. Når han kommenterer politiske strider og dumskap, er det med ein beisk, skarp og satirisk tone. I naturskildringane er han til tider nesten impresjonistisk. Naturen blir skildra som ei fargeoppleving, og det er auget si oppfatting og registrering av motivet som er det sentrale. Klattar av klare fargar ligg inntil kvarandre og skaper til saman ein djup og levande heilskap. I skildringane av livet med Hulda og etterkvart også Tuften er Garborg både mjuk og lett på handa, samstundes som han har eit skråblikk på det meste, frå Hulda sine forsøk på å kommunisera med bygdefolket, til bleieskift og voggesongar. Han er essayistisk utprøvande i tankar om tid, arbeid og tilhøyrsle. Og i skildringane av sin eigen psyke, er Garborg borande uredd og innsiktsfull – og iblant ganske morosam også.
Mot slutten av 1880-talet strammar det seg til på Kolbotn. Både Arne og Hulda strevar med søvnen, dei er sjuke etter tur, hanglar seg gjennom lange og mørke vintermånadar. Medan det stort sett er Tuften som held Hulda vaken, er det boksorger, pengesorger, skrekk for galskap og død som plagar Arne. Slik høyrest det ut, når ein forfattar klarar å skriva lett om noko tungt, lyst om noko mørkt: «Eg var komin av Svevnen, ser du. Og so var det hovdaverk og hugverk og all den develskap som finst, og skriving attpå; so eg må undrast på kjeringi, som ikkje gav meg skilsmålsbrev og drog sin veg; for der var lite moro på Kolbotnen i den tid. Det kunde vera heile vikur at eg ikkje sa eit ord; berre gjekk og brygde og brygde på sjuke tankar som ein halvgalning. Allting arga meg; alt var meg imot. Dei minste ting gjekk so innpå meg, at eg gong på gong kom til kjeringi og sagde: det ryk til helvite; me kann likso godt gå på sjøen. Ho forklåra meg kvar gong, at eg fór med tull; og kvar gong vart eg modig att og sagde: det gjeng godt i grunnen! Men tvo dagar etter sat eg ved åren og sturde og stirde i myrke tankar: det ryk til helvite. Me kan likso godt gå på sjøen.»
Men toppen er enno ikkje nådd. Ei natt les han ei skræmeleg bok og angsten tek han. «Rædsla fossar inn-yvi meg som eit grønt hav; skjelten tek meg; viljen er magtlaus; no kjem det … no … Eg velter meg upp, riv klædi på meg; ut; inn i gamlestogo; må kje vera åleine no …» I denne verda finst det faktisk noko som hjelper. Og slik den unge Arne Garborg stod knelande over kista for å lesa, er det også litteraturen som blir redninga i denne mørke natta. Eller Hulda og litteraturen, for å vera meir presis. Men først prøver han anna. « Eg drikk konjak; det hjelper ikkje. Eg drikk nafta; det hjelper ikkje. Ho Hulda må upp og kveikje eld på åren og lesa Voltaire for meg; etter eit kav på ein times tid eller tvo hev eg vunne meg yvi. Kva det var eg var rædd? – Gud veit. Alt; ingenting; det var Pan-skræmsla, skog-støkken …»
Den store skog-støkken har enno ikkje kome over meg, i huset i skogbrynet. Men dei små og store bekymringane vil heller ikkje legga seg heilt. Ein dag synest eg det luktar veldig rart i gangen. Ein annan dag feiltolkar eg den lysegrå beisen i tretaket og trur det er eit jamnt lag mygl. Eg googlar kva det kostar å pussa opp badet og kva som er ei vanleg straumrekning i det norske hus. Er det verkeleg normalt at det knakar slik i veggene? Nokre dagar klarer eg å le av meg sjølv, men iblant må eg gråta ein skvett også. Kjærasten min seier at ho kunne budd med meg i ei skoøskje, men at ho også synest dette huset fungerer godt. Eg er like delar irritert på henne og lukkeleg for at ho ikkje er som eg. I fleire månader ser eg berre veldig dyre eller heilt uløyselege problem uansett kor eg snur meg.
Ein venn seier: Du må omfavna det.
Ein annan venn seier: Eg trur ikkje det betyr så mykje kor ein bur når det kjem til stykket.
Ein tredje venn kjem på besøk med blomar og tørka frukt og krydder i små, fine boksar og seier: Eg trur det kjem til å bli bra.
Me får ein snekkar til å bygga ei stor bokhylle med plass til alle bøkene våre, og det begynner å hjelpa litt.
I presentasjonen av dette føredraget skreiv eg: Kan Garborg læra meg noko om kvit snø, svarte netter, om korleis skapa seg ein heim og eit skrivande «eg» som virkar når tidene endrar seg?
Det korte svaret er: ja.
Men kva er det så han lærer meg? Eg trur det viktigaste han lærer meg er at endringar og overgangstider også er ein moglegheit til å leika og eksperimentera og finna opp seg sjølv på ny. Alt kan vera eit utgangspunkt, ein kan begynna der ein er. Garborg begynner med den politiske og personlege situasjonen han er midt i. Han begynner med landskapet rundt Kolbotn-stova. Han begynner med å observera lynnet til menneska rundt seg. Og sin eigen skrekk. Han skriv om livet med Hulda og Tuften. Han går langt i ulike retningar, langt i å utforska ulike språklege register. Dette får vera min nye Garborg, han som er modig og morosam, mjuk og klok, redd og klarsynt – til stades og skrivande akkurat der han er.
Det er til slutt ei fæl tannpine som jagar den vesle familien frå Kolbotn. Dei innser at det er for hardt og avsides å bu slik med eit barn og alt. På veg over Savalsjøen snur dei seg – og her kjem det siste sitatet for denne gong: «Men som me fer ut yvi sjøen, og ser attende til den vesle stogo der me hev havt det so vondt og so godt, og me ser lidi som hev sust for oss alle sine underlege songar, og det vene Einund-fjell, og Storhøa dukkande opp i nord, og Marsjøfjelle og Savalkletten, men i aust Tronfjell barmbreidt og trygt, heile denne vesle store verdi der me førde vår fyrste såre strid for å byggje oss ein heim … då tek ho Hulda til å gråte.»
Sjølv skal eg fortsetja å bu i det vesle kvite huset nær skogen ei stund til, trur eg. Og det skal bli vår og laukane eg mismodig sette i november skal bli til tulipanar og eg skal så ringblomar og urter og grønkål og sitja i sola på trappa utanfor mitt eige hus med kaffi i koppen. Men først skal eg vera her i denne vinteren så lenge han varer, og låna Garborg sitt skråblikk iblant når det trengst, og eg skal skriva noko nytt, noko eg aldri kunne ha skrive før.
Ingrid Z. Aanestad
«Den såre striden – vinter med Garborg» blei først framført som foredrag på Garborgsenteret/Time bibliotek 22. januar 2020.
Ingrid Z. Aanestad (f. 1983) er ein forfattar frå Tu i Klepp kommune. Ho bur i dag i Oslo. Ho har sidan debuten i 2006 gitt ut fem romanar og ei sakprosabok.
Foto av Kolbotnen: Jan Nordtveit.
Eilif Petersen sitt måleri av Arne Garborg: Nasjonalmuseet for kunst, arkitektur og design.
Foto av Ingrid Z. Aanestad: Ørjan Zazzera Johansen, Garborgsenteret.