Eg hadde fått besøk av to forfattarar frå Bergen.
Korleis er det då, å ha flytta heim til Jæren? spurte dei då eg henta dei på byterminalen i Stavanger.
Eg veit ikkje korleis det er.
Eg veit ikkje kva Jæren er; kva det tydar, kvar det byrjar og kvar det sluttar. Om det er myrene som utgjer det, eller malmen som binder sanden ved det mørke havet, om det er dei framande trekkfuglane som besøker oss kvart år; storspoven, raudstilken, heiloen, eller vipa. Eller om det er traktorane som meier over jordene store og fæle som troll, vindmøllene som heng i det fjerne, lukta av kuskit i klede og hår, marka som grønka innanfor steingjerdene.
Me kan køyra litt rundt, sa eg.
Det regna heile dagen og me satt i bilen og såg gjennom vindauget: dei tjukke rullesteinstrendene på Vigrestad, MADLAND med sine rustne skipsvrak, gamle Varhaug kyrkjegard; me overraska to eldre damer inni det vesle kapellet, plutseleg stinn brakke, kva skulle me seia? Og kva sa dei ikkje til oss? Ho eine trudde eg var tilsett i kommunen, så frimodig som ho forklarte oss kapellet. Ho andre gjekk barbeint og forsvann nedover mot sjøen.
Hadde me sett Jæren no?
Har det eit hjarta? Eller er det «berre heid og himil, berre lyng og luft» som Garborg skreiv?
Dagen etter ringte eg til han, bonden som hadde kome bort til meg for eit halvt år sidan. Det var fyrste gong eg var ute og snakka om Garborg, eg held eit føredrag på Mellombels og snakka om å koma heim. Om Jæren; ein stad å koma heim til. Ein stad som er framand sjølv på sitt mest heimslege. Garborg skreiv ein gong om ein tilstand som kunne ramma den mest heimfaste jærbuen; at han plutseleg ikkje kjente seg att: «Det var som fjella hadde flytt seg; det var som om leiene hadde snutt seg; (…) han hadde gløymt, kor han heime budde; i ring han tulla, og så han snudde».
Ein framandkjensle som berre ventar på å bli utløyst. Ber me den i oss alle?
Bonden hadde kome bort til meg, og sagt noko som gjorde inntrykk då, på scenen på Mellombels, eller rett nedanfor for å vera presis, han sa at han kjente seg igjen i mykje av det eg hadde sagt. Han sa at han også hadde flytta heim. Hadde tatt over garden etter mange år borte, det var ikkje heilt planlagt, og det var ikkje heilt lett. Og så viste han meg noko på mobilen sin, eit bilete av ein mosaikk av Garborg som skulle opp på siloen. Om eg var interessert i å koma og sjå?
Garborgs indre strev for at han ikkje kunne ta over odelsgarden sin blei plutseleg forløyst i denne bonden som stod framføre meg, og Garborgs lidande ord klang likesom over oss: «Heilt heim vinn eg ikkje; då eg ikkje hev kraft til å leva på ærleg måte, d.e. av jorda». I motsetnad til Garborg vann denne bonden heimen, og lever av jorda. Om eg var interessert i det?!
Det er eit halvt år sidan. No såg eg på nettet at mosaikken byrja å ta form.
Eg ringte han.
Kan me koma og sjå i dag? spurte eg.
Eg hadde sjølv tenkt å ringa til deg, svarte han.
*
Kan du sjå på kartet? spurte eg Sivert Nesbø, ein av dei som var på besøk, og gav han mobilen min.
Kor er det me skal i dag?
Fjermestadvegen, sa eg, men eg er ikkje så kjent her.
Det er inn til venstre etter eit vatn, svara han.
Ja, sjå her er det allereie.
Eg svinga inn.
Og der er jo 608!
Heilt i enden av grusvegen såg eg den; den halvferdige mosaikken. Det vil seia skuldrene, halsen og hardangerbunadssløyfa som Garborg hadde tatt på seg til 70-årsmarkeringa.
Me køyrte forsiktig innover. På avstand såg me den blåe liften som stod på ein platting og heiste kunstnaren opp til mosaikken. Eg køyrde lenger inn, stoppa framfor fjøset.
Pappa, kor er måling? Eg vil ikkje måla her, eg vil måla heime, sa guten min, som eg, på grunn av kvardagslogistikken denne langhelga, hadde tatt med meg.
Ja, me skal berre sjå på ein som målar, me skal ikkje måla sjølv, svara eg.
Kor er han som målar då?
Ein eldre mann helste på oss og gjekk vidare inn i eit hus. Me stod litt rådville, i vissa om at me stod utan los på ein anna manns gard. Men me var då invitert, var me ikkje?
Eg tok guten i handa, og me gjekk til liften for å sjå nærmare på mosaikken. Den portugisiske kunstnaren var i full gang der oppe, hamra og trykka og stod på, fliseesker stod ved føtene hans.
Der er han som målar, sa eg til guten.
Han såg opp.
Kunstnaren såg ned på oss, vinka litt og smilte før han snudde seg igjen og haldt fram. Ja, så dette er måling? Nei, det er sjølvsagt ikkje måling, men korleis skal eg forklara kva ein mosaikk er til ein treåring? Eg skjønar det ikkje sjølv ein gong, det er vel noko med betar som ein sett saman til ein større heile? Ein teknikk som gjer at du kan sy saman eit menneske av knuste fliser; kor anden ligg i heilskapen og heilskapen er større enn enkeltdelane? Guten spurte ikkje, og eg var glad for, han berre såg.
Og eg såg.
Og han såg meir.
Me fann ikkje ord for det me såg. Kva skulle me uansett ha gjort med dei?
Så kom endeleg bonden gåande ut frå våningshuset; Gudmund Edland. Han hadde på seg shorts og ulltrøye. Håret var kort, nokre stader var det hakk etter barbermaskinen, fordi han, som me seinare fekk veta, hadde fjerna ein kul i hovudet dagen før. No såg han litt herja ut, men i ansiktet kunne ein likevel ana eit drag av noko mildt.
Han helste på oss. Frå våningshuset høyrde me barn som leika.
Korleis starta ein samtale med ein du ikkje kjenner? Og især når du samstundes har ein treåring som er blitt utolmodig og vil sjå dyra. Han er ferdig med målinga no, han fekk jo ikkje måla sjølv, no vil han inn og sjå dyra i stallen, men du kan ikkje bli med han og sjå dyra no, du må helsa på bonden og prøva å få noko ut av samtalen, noko som betyr noko, for det er det du har bestemt deg for, du vil at samtalene skal bety noko, på ein eller anna måte.
Eg fann ein ball. Eg kasta den eit stykke ned mot våningshuset, og guten sprang etter.
Kvifor tok eg han med?
Fordi orda ein bruker overfor så små barn betyr noko. Dei betyr noko heile vegen, og eg er ikkje alltid klar over det, men barna tek imot dei som sanningar; det du seier er rett for evig og alltid. Det varer nok ikkje lenge, denne tida, etter nokre år skjer det noko i dei, noko som gjer at dei ikkje trur på foreldra sine som berarar av sanninga lenger, noko som gjer at dei byrja å tvila. Guten min har ikkje kome dit enno, han har så vidt fylt tre og augo hans er framleis truskyldige, slik dei har vore heilt sidan han blei født, og eg har så ofte lurt på: kvar kjem denne tilliten ifrå? Den som me aldri har gjort oss fortent til.
Mannen i liften lagar ikkje mosaikk, han målar. Det er ei sanning no.
Og eg har også lurt på: Kan me gjenskapa den same tilliten i vaksen alder? Kan me seia ting rett fram og veta at det me seier blir tatt imot truskyldig? Kan me få det til? Kan me legga vekk dei laga med vern som me alle ber på, laga med tvil og mistru som me gøymer oss bak, masker og fasadar, høflegheiter og fraser, det typiske, det trygge, det vanlege. Er det berre barna som vågar seg frampå med heile seg?
Nei. For då han kom bort til meg på scenen på Mellombels og viste meg eit bilete på mobilen av den merkelege ideen å henga ein svær mosaikk av ein daud forfattar på siloen sin, då våga han noko. Og det var det som interesserte meg, ikkje det at han var ein heimkomen bonde som utjamna Garborgs lagnad, men det at han våga noko med heile seg. Og eg hugsa at han var skjelven og nervøs då han hadde kome bort til meg, han virka utanfor seg sjølv; som om han stod fram bak sine lag med vern. Og no, då me kom på besøk måtte han stå inne for dette, for eg bar i meg eit von om at me kunne skapa noko nytt i lag, noko ærleg, noko opent. For det er det eg vil skriva om: folk som klarar å opna seg for kvarandre.
Medan eg kasta ball med guten, byrja me å snakka saman, bonden og dei framande som hadde kome til garden hans, den eine ein forfattar han hadde invitert for eit halvt år sidan, dei to andre var ukjente. Og så ein liten gut som sprang opp og ned på tunet hans, kva må han ha tenkt om oss? Me såg på mosaikken hans, snakka om den, og han snakka om garden sin, om livet sitt, og om korleis han etter ti år utanstads kom tilbake for å ta over garden.
Det var bror min som eigentleg skulle ta over. Men så fekk han andre moglegheiter som han val å ta, og eg fekk denne. Eg jobba som lærar i Trøndelag då og var i tvil.
Kva synes du no, angrar du?
No angrar eg ikkje. Å ha ein gard, det er noko meiningsfullt med det. Og så får eg vera i nærleiken av far, og kven veit kor lenge det vil halda fram? Me har fire ungar som kan gå rundt som dei vil her.
Kva med kunsten? Kvifor har du hengt den opp?
Me håpar at det kan trekka til seg litt folk iblant. Som du ser har eg skore hull nedst i siloen. Eg har søkt tilskot til å få byggja den ut innvending i etasjar, for å ha eit galleri, kanskje. Og utsiktstårn oppå, for derifrå kan du sjå heilt til Garborgåsen. Garborgsenteret har installert eit kamera her, og tek bilete kvart minutt. Eg kan ikkje gå rundt i berre shortsen lenger!
Han lo litt. Og me lo litt.
Har det alltid vore Garborg som skulle opp?
Me heldt fram ei stund slik, ein prøvande samtale, men etter kvart tenkte eg det var på tide å snu. Dette var interessant nok, det var ikkje det, men det var ikkje meir heller. Guten blei lei av å kasta ball og ville heim no, heim og måla sjølv, kunstnaren held på med sitt og kom ikkje ned for å snakka med oss, ei dame svinsa rundt tunet utan å helsa, heile besøket byrja å bety mindre og mindre for meg. Var det ikkje meir?
Me såg på kvarandre, denne vesle augneblinken som plar vera nett slik når ein drøs går over i vonbrot, ein trekk litt på skuldrene, ser på dei som ein er med, og unngår augekontakt med dei andre ein ikkje er med, seier ja-nei, sparkar litt i grusen, og så, mest alltid i ein oppbygd synkroni seier begge parter at ein må vidare. Og ein slik synkroni held på å byggja seg opp mellom oss, då Edland plutseleg sa: Vil de ha kaffi?
Me såg på kvarande.
Ja takk, ein liten kopp hadde vore fint, svara Sivert.
Ja, svara eg også.
Og så gjekk me nedover mot våningshuset.
No skal me drikka kaffi, sa eg til guten min.
Ja! sa han, med største sjølvfølge, for sjølvsagt var det dét for han; ei sjølvfølge. Kvifor ikkje?
Edland fant fram puter frå store poser og la dei i tremøblementet sitt.
Ver så god, ta plass.
Me sette oss. Han gjekk inn i huset, kom ut med eit fruktfat og kaffikanne og små bestemorskoppar i fint porselen. Eg hadde venta meg andre koppar. Guten min hadde nett tatt plassen til Edland, så bonden måtte finna fram ein klappstol og setta seg ved sida av. Kunstnaren heldt fram med sitt, men han var i bakgrunnen no, langt bak der og ikkje viktig lenger. No var det berre kaffien som gjaldt, og at me sat her. At me var blitt invitert hit av ein framand. Og at me snakka saman, og kanskje kunne bygga opp noko i lag. Eit møte som ikkje kunne ha skjedd elles. Dersom ikkje… Ja, kva då? Dersom ikkje Garborg?
Guten min slong seg ned på bakken og plukka opp grastustar som han kasta på Edland.
Nei, slutt, sa eg.
Han slutta etterkvart, men noko av graset blei hengande i trøya til Edland.
Pappa, eg må tisse.
Må du det no?
Eg spurte Edland om me kunne låna toalettet.
Her er me på gard, han kan berre tisse i bedet, svara han.
Er du sikker?
Han nikka. Me gjekk til bedet.
Gå vekk, pappa. Eg skal klara det sjølv.
Han skubba meg bort. Eg gjekk og sette meg igjen. Edland og Sivert snakka saman om garden og drifta. Garden strekk seg over grusvegen me hadde køyrt på. Tidlegare hadde Gjesdal og Time kommune hatt same prest, forklara Edland, og prestevegen gjekk gjennom garden hans. For å spara på vedlikehald til prestevegen ga Time kommune ein del av vegen til Gjesdal, noko som gjer at heile garden hans no ligg i denne kommunen.
Eg har Time på begge sider, men eg veit at ikkje alle er nøgd med at eg heng Garborg opp på siloen min, sa han.
Kvifor då? Er ikkje Gjesdal ein del av Jæren?
Det blir rekna som Høg-Jæren, det er noko anna, svara han.
Høg-Jæren, det er det heilt andre Jæren. Her ein får eit anna ganglag fordi ein går i bakkane og heiane, rullesteinane er ikkje like runde som på Vigrestad, det er eit fjellheim og dermed ikkje ein del av «det eigentlege Jæren», for det eigentlege Jæren er ein flat heim, og dei som bur her oppe er meir fortrylte; ein gjeng med tussar som vågar å invitera framande på kaffi.
Då du kom bort til meg etter føredraget mitt i januar fortalte du noko om at du kjente deg igjen i det eg sa. At du også hadde budd vekke lenge og kome heim att. At det ikkje var berre berre å koma heim att. Ikkje sant, det var noko der? spurte eg.
Han såg på meg, grastusten hang framleis på trøya hans, det blei stille. Og i dei små augneblinkane, i dei ørsmå tilstrammingane i pupillane, fann eg det med ein gong: ein tvil. Men tvilen var ikkje slik som eg hadde trudd, tvilen var ikkje ei avvising eller ei utestenging. Den inneheld eit spørsmål eg burde ha stilt meg sjølv: Kven er eg som spør om dette?
Eg meiner: Kven er eg som tillèt meg å skriva om eit menneske? Eit heilt menneske.
Det gjekk opp for meg kva eg held på med. Eg lagar ein mosaikk, eg også. Men eg sett ikkje saman eit ansikt av små beter. Eg riv ansiktet i filler utan å skriva fram eit heile, eg tek opp ei flis og skriv om den, eg tek opp ei ny flis og skriv om den. Det er som lause sitat som ikkje heilt finn sin plass. For ein må øydelegga for å skapa noko, og lyga for å kunna laga ein heilskap. Eller vera full av tvil?
Guten min kom bort til meg, han ville at eg skulle kasta ballen igjen, ville at eg skulle vera med og henta den. Eg såg på bonden, augeblinken var forbi, sjølvsagt var den det. Sivert hadde stilt han eit anna spørsmål i tomrommet og dei snakka ledig som før, om drift av ku og mjølkerobotar, og eg lurte på om det berre var eg som opplevde denne intensiteten i stad. Og at det kanskje er det som eigentleg driv skrivinga; ei kjensle av augneblink som opnast og lukkast. Og ikkje meir enn det.